Van bijzonder belang is het derde document, de brief Paus Leo XIII - Brief
Testem benevolentiae
Over het amerikanisme: burgerlijke vrijheden die de leer van de Kerk ondermijnen
(22 januari 1899), op 22 januari 1899 gericht aan den aartsbisschop van Baltimore, kardinaal Gibbons, en handelend over het amerikanisme. Wie het eerst de naam amerikanisme gebruikt heeft voor het complex van ideeën en strevingen, dat leo XIII met dit woord aanduidt, is niet te achterhalen Het amerikanisme, evenals het modernisme, (waarvan het een voorloper genoemd moet worden), is een typisch symptoom van de liberale, naturalistische tijdgeest op godsdienstig gebied. Het amerikanisme betekent een zeker compromis met deze tijdgeest vooral op praktisch, het modernisme meer op theoretisch religieus terrein. Tot het liberale van het amerikanisme is zijn tendens naar interconfessionalisme te herleiden; tot het naturalistische de overschatting van de uiterlijke godsdienstige activiteit en de onderschatting van de innerlijke verdieping: van de ascese en de "passieve" deugden (nederigheid, geduld, gebed, enz.).
Met het ontstaan van deze richting is onafscheidelijk verbonden de naam van father Isaac Thomas Hecker, de stichter van een Amerikaanse priestercongregatie zonder kloostergeloften, "het instituut der missiepriesters van den H. Apostel Paulus", gewoonlijk "de Paulisten" genoemd. Hij was een man, die op menig gebied grote verdiensten heeft gehad, maar wiens ideeën, zowel door de eigenaardige geestesaanleg als door allerlei jeugdindrukken en door zeer gebrekkige latere scholing, bij al zijn liefde en ijver voor de Kerk toch zeer verward en ongezond waren. Hij was op 22 december 1888 een stichtende dood gestorven. De aartsbisschop van New York functioneerde bij zijn plechtige uitvaart, geassisteerd door den aartsbisschop van Philadelphia en nog twee bisschoppen, terwijl de provinciaal van de New Yorkse provincie der Sociëteit van Jezus een hooggestemde lijkrede hield. (9)
In Heckers geschriften liggen de ideeën, welke paus Leo XIII in zijn brief samenvat, verspreid. Ze zaten trouwens, als wij het zoo mogen uitdrukken, in het vooruitstrevende Noord-Amerika - en dáár niet alleen - in de lucht. Drie jaren na Heckers dood, in 1891, verscheen te New York de eerste uitgave van zijn levensbeschrijving, door de Paulist W. Elliott, waarin een rijk gebruik gemaakt was van zijn dagboeken en correspondentie, en waarin de ideeën van de stichter der Paulisten nog veel sterker tot uiting kwamen. Het werk verscheen met een voorrede van mgr. dr. Ireland, bisschop van St. Paul in Minnesota, een groot bewonderaar van Hecker en diens werk, waarmede niet beweerd wordt, dat hij alle in het boek geuite ideeën voor zijn rekening nam. In 1894 verscheen van dat werk een tweede druk, wat bewijst, dat de opgang, die het maakte, niet zoo bijzonder groot was.
Veel meer opzien dan het origineel baarde de in 1897 te Parijs verschenen Franse vertaling der levensbeschrijving met een uitvoerige inleiding van abbé Felix Klein, waarin deze nog veel verder ging dan Hecker zelf en diens Amerikaanse bewonderaars. Het boek, en vooral de inleiding, wekte weerklank bij hetgeen in vele Franse kringen leefde; het werd, als bij afspraak, in bijna alle bladen en tijdschriften der grotendeels nog in het verborgen werkende geavanceerde richting in overdreven bewoordingen aangeprezen en beleefde dan ook in weinige maanden een vijfde uitgave. Ook in Duitsland begon men voor de ideeën van het amerikanisme reclame te maken.
Natuurlijk bleef dit alles niet zonder tegenspraak De heftige polemieken werden ten slotte de aanleiding tot het krachtig ingrijpen van Leo XIII. De brief Paus Leo XIII - Brief
Testem benevolentiae
Over het amerikanisme: burgerlijke vrijheden die de leer van de Kerk ondermijnen
(22 januari 1899) is een model van klaarheid en van onverzettelijkheid op principiële punten, maar tegelijk van fijnen tact. Reeds in de eersten zin zorgt de paus op tactvolle wijze voor een captatio benevolentiae, waarvan wij verderop zich de uiting zien herhalen in Paus Leo XIII - Brief
Testem benevolentiae
Over het amerikanisme: burgerlijke vrijheden die de leer van de Kerk ondermijnen
(22 januari 1899).
Het ingrijpen van Leo XIII helderde, althans voor het ogenblik, de situatie op. Reeds op 22 februari betuigde mgr. Ireland in een brief aan den paus, dat hij alle door deze in zijn schrijven vermelde meningen van ganser harte verwierp en veroordeelde. Abbé Klein schreef op 24 februari 1899 in dezelfde zin zowel aan de paus als aan kardinaal Richard, aartsbisschop van Parijs, waarbij hij ook verklaarde, zijn boek uit de handel terug te trekken. Pater Georges Deshon, generale overste der Paulisten, die reeds aanstonds na het verschijnen van Leo's brief een telegram van onderwerping naar Rome had gezonden, betuigde in een brief aan de paus van 28 februari nogmaals, ook namens heel zijn congregatie, zijn volledige onderwerping. Ten slotte richtten op Pinksteren 1899 de bisschoppen der kerkprovincie van Milwaukee aan den H. Vader een schrijven, waarin zij de gevoelens van volkomen instemming met zijn brief openbaarden.
Toch is het amerikanisme, dat - zoals wij zeiden - in veel opzichten de voorloper is geweest van het modernisme, door Leo's brief niet voor goed verdwenen. Schier overal maar vooral in Frankrijk en Duitsland bleven verwante stromingen bestaan. Pius X waarschuwt er tegen in zijn Exhortatio H. Paus Pius X - Apostolische Exhortatie
Haerent animo - Ad Clerum
Over de heiligheid van de priesters
(4 augustus 1908). Ook tegenwoordig duiken er verscheidene van de door Leo XIII veroordeelde ideeën nu hier dan daar wel eens weer op. De brief Paus Leo XIII - Brief
Testem benevolentiae
Over het amerikanisme: burgerlijke vrijheden die de leer van de Kerk ondermijnen
(22 januari 1899) heeft daarom meer dan louter historische waarde, en de lezing en behartiging er van verdient alle aanbeveling.
Publicatiedatum: 22 januari 1899
Laatst bewerkt: 19 april 2017
