Door magister dr. J. Hermans (secretaris NRL)
Eind vorig jaar heeft het Vaticaan de knoop doorgehakt in een langlopende vertaalkwestie. Bij de vertaling van de consecratiewoorden in de volkstaal na Vaticanum II was één van de gestelde vragen, hoe men de Latijnse woorden ‘pro multis’ (uit het “pro vobis et pro multis effundetur...”) diende te vertalen. Nederlandse volksmissalen voorafgaand aan het Tweede Vaticaans Concilie hadden de consecratiewoorden over de kelk in deze vertaald met: “dat voor u en voor velen vergoten zal worden.”
Exegetische studies wezen erop dat de Oosterse zegswijze van het ‘pro multis’ in het Westen correct vertaald kon worden met ‘voor allen’, maar ook een vertaling met ‘voor velen’ is verdedigbaar.
Bij de vertaling van de Romeinse canon in het Nederlands uit 1966 had de Apostolische Stoel bij de voorgestelde vertaling van het Latijnse ‘pro multis’ door ‘alle mensen’ erop gewezen, dat het ‘pro multis’ vertaald diende te worden als ‘voor velen’. De vertaalcommissie besloot echter om dit niet over te nemen. In de volgende redactie (17-22 mei 1967) werd na overleg met Rome de vertaling ‘voor velen’ opgenomen, maar daarna werd de vertaling van ‘voor velen’ door de Nederlandse commissie weer gewijzigd in ‘voor allen’.
De vertaalcommissie liet de Nederlandse bisschoppen weten dat voor deze vertaling gekozen was, omdat “dit overeenkomstig de moderne exegese is en bovendien niet zo jansenistisch klinkt als ‘voor velen’.” De Nederlandse en Vlaamse bisschoppen gaven vervolgens hun goedkeuring aan deze vertaling en uiteindelijk verleende ook de Apostolische Stoel haar fiat.
Het ‘pro multis’ werd in de meeste volksedities van het Romeins Missaal van 1970/1975 eveneens vertaald met ‘voor allen’; in enkele edities, zoals de Franse en Poolse missaals, werd de Latijnse tekst meer gevolgd. Als motief voor de vertalen van ‘pro multis’ met ‘voor allen’ werd erop gewezen dat deze vertaling het meest overeen zou komen met de oorspronkelijke betekenis: Christus is immers krachtens de universele heilswil van God voor alle mensen, zonder uitzondering gestorven.
Toch riep de vertaling van ‘allen’ in sommige kringen vragen en verzet op. De Congregatie voor de Geloofsleer liet echter in een verklaring van 25 januari 1974 weten, dat de uitdrukking ‘voor allen’ de bedoeling van Jezus bij het Laatste Avondmaal correct interpreteerde. Christus heeft immers door zijn offerdood zijn leven gegeven ten bate van en voor alle mensen, ook al accepteert feitelijk niet iedereen dat heil. Bij gelegenheid van Witte Donderdag 2005 ondertekende Paus Johannes Paulus II kort voor zijn dood zijn laatste brief aan de priesters H. Paus Johannes Paulus II, Brief, Brief bij gegenheid van Witte Donderdag 2005, Het leven van een priester moet een "Eucharistische houding" hebben (13 mrt 2005), 4. vanuit de Gemelli-kliniek in Rome. Daarin schreef de Paus over de betekenis van de woorden ‘pro multis’ en de vertaling ervan: “Het Lichaam en Bloed van Christus zijn gegeven voor het heil van de mens, van de hele mens en alle mensen. Dit heil is integraal en tegelijkertijd universeel, opdat er geen mens is die, tenzij door vrijwillige afwijzing, uitgesloten blijft van de heilsmacht van Christus’ Bloed: ‘qui pro vobis et pro multis effundetur.’ Het gaat om een offer, dat voor ‘velen’ gegeven wordt, zoals de bijbelse tekst (Mc. 14, 24)(Mt. 26, 28) op typisch joodse wijze zegt. Dit woord ‘velen’ verwijst naar de grote schare die het heil bereikt, dat de ene Christus heeft bewerkt. Ze sluit tegelijkertijd het totaal van alle mensen in, die het wordt aangeboden: Het is het Bloed, ‘dat voor u en voor alle mensen wordt vergoten’, zoals enkele vertalingen terecht doen uitkomen. Het Lichaam van Christus is daadwerkelijk geofferd ‘ten bate van het leven der wereld’ (Joh. 6, 51)”, - aldus het Pauselijk schrijven.
Met dit schrijven van Paus Johannes Paulus II op het einde van zijn pontificaat was de kwestie echter niet definitief beslecht. In juli 2005 – enkele maanden na het begin van het pontificaat van Paus Benedictus XVI – legde de Congregatie voor de Goddelijke Eredienst en de Discipline van de Sacramenten in overleg met de Congregatie voor de Geloofsleer aan alle voorzitters van de Bisschoppenconferenties de vraag voor, wat naar de mening van de Bisschoppenconferenties de beste vertaling was voor de uitdrukking ‘pro multis’ in de consecratiewoorden. Het resultaat van dit onderzoek werd vervolgens voorgelegd aan beide congregaties en aan Paus Benedictus XVI, die besliste tot een meer letterlijke vertaling van het ‘pro multis’ overeenkomstig de Latijnse tekst. In een Congregatie voor de Eredienst en de Sacramenten
Over de vertaling van de woorden pro multis bij de consecratie
(17 oktober 2006), prefect van de Congregatie voor de Goddelijke Eredienst en de Discipline van de Sacramenten van 17 oktober 2006 – mede ondertekend door ondersecretaris mgr. M. Marini – werden de beslissing en de argumenten daarvoor bekend gemaakt.
Het schrijven wees erop dat er geen twijfel bestaat over de geldigheid van de vertaling van ‘voor allen’ in de goedgekeurde versies: deze vertaling komt overeen met een correcte interpretatie van de bedoeling van de Heer: Christus is op het kruis gestorven voor alle mannen en vrouwen Vgl. Joh. 11, 52 Vgl. 2 Kor. 5, 14-15 Vgl. Titus 2, 11 Vgl. 1 Joh. 2,2 .
Toch zijn er volgens het schrijven van de Congregatie belangrijke argumenten voor een meer exacte vertaling van de formule ‘pro multis’:
Het schrijven verwijst vervolgens uitdrukkelijk naar de wens van de instructie Congregatie voor de Eredienst en de Sacramenten
Liturgiam Authenticam
Het gebruik van de volkstaal in de uitgaven van de Romeinse LiturgieVijfde instructie betreffende de juiste uitvoering van de Constitutie over de Liturgie van het Tweede Vaticaans Concilie (bij art. 36)
(28 maart 2001) (2001) om te komen tot een meer getrouwe weergave van de Latijnse teksten in de standaarduitgave in de volkstaal, en besluit dat de Bisschoppenconferenties van de landen waar de formulering ‘voor allen’ of equivalenten ervan in gebruik zijn in deze zaak de vereiste catechese voor de gelovigen moeten verzorgen tijdens de komende twee jaar. Zo moeten de gelovigen voorbereid worden op de invoering van een meer exacte vertaling van de Latijnse formulering ‘pro multis’ in de volkstaal (door bijvoorbeeld ‘voor velen’). Deze zegswijze dient opgenomen te worden in de toekomstige vertaling van het Romeins Missaal, dat ter goedkeuring moet worden voorgelegd aan de bisschoppen en de Apostolische Stoel.
De beslissing van de Romeinse Congregatie kadert in de bredere opdracht van de Romeinse instructie Congregatie voor de Eredienst en de Sacramenten
Liturgiam Authenticam
Het gebruik van de volkstaal in de uitgaven van de Romeinse LiturgieVijfde instructie betreffende de juiste uitvoering van de Constitutie over de Liturgie van het Tweede Vaticaans Concilie (bij art. 36)
(28 maart 2001) om alle liturgische boeken meer conform de Latijnse standaardedities te vertalen. Zo zijn in de recente Nederlandse liturgische uitgaven die door de Bisschoppenconferentie en de Apostolische Stoel werden goedgekeurd, reeds enkele kleinere wijzigingen aangebracht in liturgische teksten (vergelijk hiervoor het Maria-missaal). Zo is de begroetingsformule “De Heer zal bij u zijn. De Heer zal u bewaren” niet langer gehandhaafd. In het vredesgebed is de zinsnede “Jezus Messias onze Heer” vervangen door “onze Heiland, Jezus Christus”. Voorts is de zinswending van de inleidende dialoog van de prefatie “Hij is onze dankbaarheid waardig” gewijzigd in de formulering “Het is passend en goed Hem te danken”.
In de jaren 90 van de vorige eeuw heeft de Nationale Raad voor Liturgie al uit eigen beweging een aantal correcties aangebracht in de door deze Raad zelf ingevoerde terminologie voor de liturgie of werd door leden ervan gewezen op de noodzaak om op punten tot een meer adequate en exactere vertaling te komen. De vraag van de Apostolische Stoel om in het algemeen en op heel concrete punten te komen tot een bijstelling van de liturgische teksten na ongeveer veertig jaar liturgieherziening, is dan ook niet verwonderlijk.
Christus heeft zijn leven gegeven op het kruis vanuit zijn heilswil om allen te verlossen. Maar niet iedereen staat open voor de verlossing en de persoon van Jezus Christus. De gevraagde wijziging van ‘voor allen’ in ‘voor velen’ is dan ook een oproep na te denken over het wezen van het geloof: over de verlossing door Jezus Christus en het menselijk antwoord van iedereen die voor de vraag gesteld wordt, of men Christus daadwerkelijk toelaat en ontvangt als de Verlosser van eigen zondigheid. Want Hij heeft zijn bloed principieel vergoten voor allen, maar feitelijk voor velen en wel ‘tot vergeving van de zonden’. De vertaalkwestie van het ‘pro multis’ heeft daarom niet alleen een taalkundig, exegetisch of theologisch belang, maar ook een direct pastorale en evangeliserende betekenis.
In afwachting van een nieuwe door de Bisschoppenconferentie en de Apostolische Stoel goedgekeurde vertaling van de consecratiewoorden houde men zich aan de bestaande goedgekeurde en voorgeschreven Nederlandse vertaling uit het Altaarmissaal.
Bron: rkkerk.nl Blad voor katholiek Nederland, 5 (2007), nr. 1, p.19-21
Publicatiedatum: 19 januari 2007
Laatst bewerkt: 7 november 2017
