Om het algemeen welzijn te beschermen, moet de wettige publieke overheid het recht en de plicht uitoefenen om straffen op te leggen die in verhouding staan tot de ernst van de begane misdrijven Vgl. Catechismus-Compendium, Catechismus van de Katholieke Kerk (15 aug 1997), 2266. De staat heeft de dubbele verantwoordelijkheid om gedrag dat indruist tegen de mensenrechten en de fundamentele normen van het burgerlijke leven te ontmoedigen, en om de verstoring als gevolg van criminele activiteit met behulp van het penaliserend systeem te herstellen. In een rechtsstaat is de macht om straffen op te leggen terecht toevertrouwd aan de rechtbanken: "in het vastleggen van de specifieke relaties tussen de wetgevende, de uitvoerende en de rechterlijke macht, garandeert de grondwet van de moderne staten aan de rechterlijke macht de noodzakelijke onafhankelijkheid binnen het kader van de wet" H. Paus Johannes Paulus II, Toespraak, Voor de Italiaanse Vereniging van Rechters (31 mrt 2000), 4.

Straf dient niet alleen om de openbare orde en de veiligheid van de personen te garanderen; zij wordt ook een instrument ter verbetering van de schuldige, een verbetering die tevens de morele waarde van uitboeting aanneemt wanneer de schuldige vrijwillig zijn straf aanvaardt Vgl. Catechismus-Compendium, Catechismus van de Katholieke Kerk (15 aug 1997), 2266. Hier is sprake van een dubbel doel. Enerzijds het stimuleren van de reïntegratie van de veroordeelde in de maatschappij; anderzijds de bevordering van een verzoenende rechtvaardigheid, die in staat is om de door misdaad gebroken relaties van een harmonieuze samenleving te herstellen.

In dit verband is de taak waartoe gevangenisaalmoezeniers worden geroepen, van groot belang, niet alleen vanuit het oogpunt van de specifiek religieuze dimensie, maar ook in functie van de verdediging van de waardigheid van de gedetineerde personen. Spijtig genoeg zijn de omstandigheden waarin de gevangenen hun straf moeten uitzitten, niet altijd bevorderlijk voor hun waardigheid en dikwijls worden de gevangenissen plaatsen waar nieuwe misdaden worden gepleegd. Niettemin vormt de omgeving van strafinstellingen een geprivilegieerd terrein om eens te meer getuigenis af te leggen van de christelijke zorg voor sociale aangelegenheden: "Ik zat in de gevangenis en jullie kwamen naar Me toe" (Mt. 25, 35-36).

De activiteit van de organen die belast zijn met het bepalen van de strafrechtelijke verantwoordelijkheid, die steeds persoonlijk van aard is, moet gericht zijn op een nauwgezette zoektocht naar de waarheid en moet met een volledig respect voor de waardigheid en de rechten van de menselijke persoon worden uitgevoerd. Dit betekent dat men zowel de rechten van de schuldigen als van de onschuldigen moet garanderen. Daarbij moet men steeds het algemeen juridisch principe dat men niet mag straffen vooraleer het misdrijf bewezen is, voor ogen houden.

Bij het voeren van onderzoeken moet de regel die het folteren verbiedt, zelfs in het geval van ernstige misdaden, altijd scrupuleus worden nageleefd: "de leerlingen van Christus verwerpen het nemen van hun toevlucht tot dergelijke methode, die op geen enkele manier kan worden gerechtvaardigd en waarbij de waardigheid van de mens zowel bij de folteraar als bij de gefolterde is gedegradeerd" H. Paus Johannes Paulus II, Toespraak, Genève, Tot het Internationaal Comité van het Rode Kruis (15 juni 1982), 5. Internationale juridische instrumenten gerelateerd aan de mensenrechten stellen terecht het verbod op foltering als een principe voorop waarvan in geen enkele omstandigheid mag worden afgeweken.

Eveneens uitgesloten is "het gebruik van opsluiting met als enig doel het proberen verkrijgen van belangrijke informatie voor het proces" H. Paus Johannes Paulus II, Toespraak, Voor de Italiaanse Vereniging van Rechters (31 mrt 2000), 4. Bovendien moet worden gegarandeerd dat "processen snel worden gevoerd: hun excessieve duur wordt voor de burgers ondraaglijk en mondt uit in een waarlijk onrecht" H. Paus Johannes Paulus II, Toespraak, Voor de Italiaanse Vereniging van Rechters (31 mrt 2000), 4.

Magistraten zijn in het bijzonder gehouden aan de discretieplicht bij het voeren van hun onderzoek opdat het recht van de beschuldigde op geheimhouding niet geschonden wordt en opdat het principe van de veronderstelde onschuld niet zou worden ondermijnd. Omdat zelfs rechters fouten kunnen maken, is het billijk dat de wet voorziet in een geschikte compensatie voor slachtoffers van gerechtelijke dwaling.

De Kerk ziet als een teken van hoop "de steeds groeiende afkeer van de publieke opinie tegen de doodstraf (...) zelfs wanneer die enkel als een vorm van 'rechtmatige zelfverdediging' van de maatschappij beschouwd wordt. Een moderne maatschappij beschikt immers over efficiënte mogelijkheden om misdaden te bedwingen, zodat de dader wel uitgeschakeld wordt, maar hem de mogelijkheid om zijn schuld af te lossen niet definitief wordt ontnomen". H. Paus Johannes Paulus II, Encycliek, Over de waarde en de onaantastbaarheid van het menselijk leven, Evangelium Vitae (25 mrt 1995), 27. In gevallen waarbij men zich volledig vergewist heeft van de identiteit en verantwoordelijkheid van de schuldige partij, sluit de traditionele leer van de Kerk de doodstraf niet uit "wanneer dit het enige middel is dat volstaat om mensenlevens te beschermen tegen de aanvaller" Catechismus-Compendium, Catechismus van de Katholieke Kerk (15 aug 1997), 2267. Onbloedige middelen van afschrikking en straf worden verkozen "omdat zij immers beter (aangepast zijn) aan de concrete voorwaarden van het algemeen welzijn en ook meer in overeenstemming met de waardigheid van de menselijke persoon" Catechismus-Compendium, Catechismus van de Katholieke Kerk (15 aug 1997), 2267. Het groeiend aantal landen dat maatregelen treft om de doodstraf af te schaffen of om de toepassing ervan op te heffen, vormt ook een bewijs van het feit dat gevallen waarbij het absoluut noodzakelijk is om de schuldige terecht te stellen "maar zelden voorkomen, of zelfs praktisch niet meer bestaan" H. Paus Johannes Paulus II, Encycliek, Over de waarde en de onaantastbaarheid van het menselijk leven, Evangelium Vitae (25 mrt 1995), 56 Vgl. H. Paus Johannes Paulus II, Boodschap, Wereldvredeszondag 2001, Dialoog tussen culturen voor een beschaving van liefde en vrede (8 dec 2000), 19, waar het nemen van de toevlucht tot de doodstraf als "geenszins noodzakelijk" wordt beschreven.. De groeiende afkeer van de publieke opinie tegen de doodstraf en de verschillende stappen die worden ondernomen om haar af te schaffen, vormen zichtbare uitingen van een verhoogd moreel bewustzijn.