De H. Paus Johannes Paulus II werd in 1981 in zijn pausmobiel neergeschoten op het Sint Pietersplein. Dat gebeurde door de jonge Turk, Mehmet Ali Agca, op 13 mei 1981. De moordaanslag verhinderde de aankondiging van de Paus dat hij de Pauselijke Raad voor het Gezin had opgericht. Bovendien kon de Paus niet zijn lofrede houden voor de negentigste verjaardag van de encycliek Paus Leo XIII - Encycliek
Rerum Novarum
Over kapitaal en arbeid
(15 mei 1891). Later zou hij alsnog met de betekenisvolle encycliek H. Paus Johannes Paulus II - Encycliek
Centesimus Annus
Ter gelegenheid van de honderdste verjaardag van de encycliek Rerum Novarum
(1 mei 1991) en H. Paus Johannes Paulus II - Encycliek
Laborem Exercens
Op de negentigste verjaardag van de encycliek Rerum Novarum
(14 september 1981) bijdragen aan de Sociale leer van de Kerk.

Na de aanslag werd de voorbereidde tekst alsnog gepubliceerd door het Vaticaan. 

Vandaag, geliefde broeders en zusters in Christus, wil ik een begin maken met een serie overwegingen over een nieuw thema, om waardig een datum te benadrukken die het verdient in gouden letters in de geschiedenis van de moderne Kerk geschreven te worden: 15 mei 1891. Het is negentig jaar geleden dat mijn voorganger Leo XIII de fundamentele sociale encycliek Paus Leo XIII - Encycliek
Rerum Novarum
Over kapitaal en arbeid
(15 mei 1891) publiceerde, die niet alleen een krachtige en hartgrondige veroordeling was van de "onverdiende ellende" waarin arbeiders leefden, na de eerste periode van doorvoering van de industriële machine in de onderneming, maar zij legde in het bijzonder de grondslag voor een rechtvaardige oplossing voor het ernstige probleem van het menselijke samenleven dat onder de naam "sociale kwesties" valt.

Waarom herinnert de Kerk na zovele jaren zich nog altijd de encycliek Paus Leo XIII - Encycliek
Rerum Novarum
Over kapitaal en arbeid
(15 mei 1891)?

Er zijn vele redenen. Op de eerste plaats vestigt en is Paus Leo XIII - Encycliek
Rerum Novarum
Over kapitaal en arbeid
(15 mei 1891) "de Magna Charta van de christelijke sociale activiteit" zoals Pius XII haar noemde Paus Pius XII, Radiotoespraak, Op het Hoogfeest van Pinksteren ter gelegenheid van de vijftigste verjaardag van Rerum Novarum, La Solennità (1 juni 1941), 10 en Paulus VI voegde eraan toe dat haar "boodschap doorgaat te inspireren tot een handelen dat gericht is op rechtvaardigheid" H. Paus Paulus VI, Apostolische Brief, Aan Maurice Kardinaal Roy, bij gelegenheid van de 80ste verjaardag van Rerum Novarum, Octogesima Adveniens (14 mei 1971), 1 in de Kerk en de moderne wereld. Het is ook een onweerlegbaar bewijs van de bezorgde en vurige aandacht van de Kerk voor de wereld van de arbeid.

De stem van Leo XII kwam moedig op voor de verdrukten, de armen, de nederigen en de uitgebuiten. Het was slechts de echo van de stem van Hem die de armen zalig had verklaard en hen die hongeren naar rechtvaardigheid. De paus sprak op aandrang en uitnodiging "van de verantwoordelijkheid van zijn Apostolisch Ambt" Vgl. Paus Leo XIII, Encycliek, Over kapitaal en arbeid, Rerum Novarum (15 mei 1891), 1; niet alleen had hij het recht maar ook en bovenal de plicht dit te doen. Wat de tussenkomst van de Kerk en haar hoogste herder in sociale kwesties rechtvaardigt, is in feite altijd de opdracht die door Christus is ontvangen om de mens te redden in zijn volle waardigheid. 

De Kerk is geroepen door haar roeping overal de getrouwe bewaakster te zijn van de menselijke waardigheid, de moeder van de verdrukten en gemarginaliseerden, de Kerk van de zwakken en de armen. Zij wil heel de waarheid beleven in de evangelische zaligsprekingen, met name de eerste: 'Zalig zijn de armen van geest.'; zij wil onderwijzen en handelen net zoals haar Goddelijke Stichter deed, die kwam om te handelen en te onderwijzen. Vgl. Hand. 1, 1

Zoals ik vorig jaar opmerkte in mijn toespraak tot de arbeiders in Sao Paulo, Brazilië "als de Kerk het Evangelie verkondigt, probeert zij te verzekeren, zonder haar specifieke taak van evangelisatie te verwaarlozen, dat al de aspecten van het sociale leven waarin onrecht tot uiting komt een transformatie naar rechtvaardigheid ondergaan". H. Paus Johannes Paulus II, Toespraak, Tot de arbeiders in São Paulo (3 juli 1980), 3 De Kerk is zich bewust van haar verheven opdracht; daarom maakt zij deel uit van de geschiedenis van de volkeren, in hun instellingen, hun cultuur, hun problemen en hun behoeften. Zij wil solidariteit laten zien met haar kinderen en met heel de mensheid, de moeilijkheden en zorgen delen, en de legitieme eisen van wie lijden of slachtoffer zijn van onrecht tot de hare maken. Gesterkt door de eeuwige woorden van het Evangelie, klaagt zij alles aan wat de mens in zijn waardigheid als "beeltenis van God" (Gen. 1, 27) aantast en in zijn fundamentele, universele, onschendbare en onvervreemdbare rechten; alles wat groei verhindert volgens Gods plan. Dat is deel van haar profetische dienst. 

Zeer juist stelde Pius XI dat Paus Leo XIII - Encycliek
Rerum Novarum
Over kapitaal en arbeid
(15 mei 1891) aan heel de mensheid een geweldig sociaal ideaal voorhoudt, dat zij ontleent aan de altijd levende en vitale bronnen van het Evangelie! Vgl. Paus Pius XI, Encycliek, Over de aanpassing van de sociale orde, Quadragesimo Anno (15 mei 1931), 16

In de voetsporen van deze fundamentele Leo-encycliek hebben mijn eerbiedwaardige voorgangers niet nagelaten bij vele gelegenheden opnieuw dit recht en deze plicht van de Kerk te bevestigen om morele aanwijzingen te geven op een gebied als het socio-economische, dat directe verbindingen heeft met het religieuze en bovennatuurlijke doel van haar eigen missie. Het Tweede Vaticaans Concilie heeft deze leer hervat door te onderstrepen dat "de hele Kerk krachtig moet werken om mensen in staat te stellen de ontwrichting van de tijdelijke orde recht te zetten en die op God te richten door Christus". 2e Vaticaans Concilie, Decreet, Over het lekenapostolaat, Apostolicam Actuositatem (18 nov 1965), 7

Zo komt de eerste grote lering naar voren uit de viering van deze negentigste verjaardag; die van het herbevestigen van het recht en de bevoegdheid van de Kerk om "vrijelijk haar rol te spelen onder de mensen, en morele oordelen te voltrekken ook over zaken die de publieke orde betreffen, wanneer de fundamentele rechten van een persoon of het heil van zielen dat vereist" 2e Vaticaans Concilie, Constitutie, Over de Kerk in de wereld van deze tijd, Gaudium et Spes (7 dec 1965), 76: om plaatselijke Kerken, priesters, mannelijke en vrouwelijke religieuzen en de leken toenemend bewust te maken van hun recht/plicht alles te doen wat zij kunnen voor het goed van iedere mens, en om te allen tijde de verdedigers en bouwers te zijn van echte rechtvaardigheid in de wereld. 

Als we met een serene blik terugkijken op de historische en sociale gebeurtenissen die zich sinds die verre meimaand in 1891 hebben afgespeeld, moeten we met genoegen vaststellen dat grote stappen zijn gezet en grote veranderingen zich hebben voorgedaan om het leven van de werkende klassen meer in overeenstemming te brengen met hun waardigheid.

Paus Leo XIII - Encycliek
Rerum Novarum
Over kapitaal en arbeid
(15 mei 1891) was het zuurdeeg en de gist van deze vruchtbare veranderingen. Met haar heeft de paus van Rome de ziel van de arbeider doordrongen van het gevoel en het bewustzijn van zijn menselijke, burgerlijke en christelijke waardigheid; zij moedigde de opkomst aan van vakbonden voor arbeiders in de verschillende landen; zij herinnerde heersers en naties aan hun plichten jegens de zwakken en armen, door staten uit te nodigen menselijk en intelligent sociaal beleid te ontwikkelen dat formeel het recht op werk en werk voor alle burgers erkent en respecteert. 

Paus Leo XIII - Encycliek
Rerum Novarum
Over kapitaal en arbeid
(15 mei 1891) heeft ook een bijzonder belang voor de Kerk omdat het een dynamisch referentiepunt van haar leer stelt en van haar sociaal handelen in de moderne wereld.

De eeuwen door, vanaf haar oorsprong tot vandaag, heeft de Kerk zich altijd opengesteld voor de wereld en haar problemen, door die te verhelderen in het licht van het geloof en de morele leer van Christus. Dit heeft langs de boog van de geschiedenis de opheldering en opkomst bevorderd van een geheel aan beginselen van christelijke sociale moraal, die we vandaag kennen als de sociale leer van de Kerk. Het wordt aan Paus Leo XIII toegeschreven daaraan voor het eerst een organisch en synthetisch karakter te hebben gegeven. Zo ben ik vanuit het leergezag begonnen aan de nieuwe en delicate opgave, die ook een aanzienlijke onderneming is, om voor de wereld in voortdurende verandering een onderricht te ontwikkelen dat in staat is een antwoord te geven op moderne behoeften, als ook aan de snelle en voortdurende veranderingen van de industriële samenleving, en tegelijkertijd ben ik bezig de rechten veilig te stellen van zowel de menselijke persoon als van de jonge naties die deel aan het worden zijn van de internationale gemeenschap. 

Dit sociale onderricht - zoals ik in Puebla heb laten zien - "is geboren in het licht van Gods Woord en het authentieke leergezag, vanuit de aanwezigheid van Christus binnen de veranderende situatie in de wereld en met het oog op de uitdagingen die daaruit voortvloeien." H. Paus Johannes Paulus II, Toespraak, De beginselen van de geloofsverkondiging, Tot de Bisschoppen van Latijns-Amerika bij de Opening van hun derde conferentie in Puebla (Mexico) (28 jan 1979), 19 Zijn onderwerp is en blijft altijd: de heilige waardigheid van de mens als beeld van God en de veiligstelling van zijn onvervreemdbare rechten; zijn doel: de verwerkelijking van rechtvaardigheid begrijpen als de bevordering en integrale bevrijding van de menselijke persoon in zijn aardse en transcendente dimensie; zijn fundament: de waarheid over de menselijke natuur zelf, de waarheid die door de rede wordt begrepen en verlicht door de Openbaring; de drijvende kracht: liefde als een evangelisch voorschrift en norm voor het handelen. Als smeder van een immer actueel en vruchtbaar begrip van sociaal leven, beperkt de Kerk door haar sociale leer in de loop van de afgelopen eeuw te ontwikkelen - in samenwerking met verlichte priesters en leken - zich niet tot het aanbieden van beginselen van reflectie, richtlijnen, aanwijzingen, bevindingen of referenties, maar reikt zij ook beoordelingsnormen en handelingsdirectieven aan. Elke katholiek is opgeroepen die tot fundament van zijn wijze ervaring te maken met het oogmerk die concreet te vertalen in vormen van actie, samenwerking en engagement. Vgl. H. Paus Paulus VI, Postsynodale Apostolische Exhortatie, Over de Evangelisatie in de Moderne Wereld, Evangelii Nuntiandi (8 dec 1975), 38

De sociale leer, dynamisch en vitaal, is zoals alles dat leeft samengesteld uit blijvende en hoogste elementen, én uit tijdgebonden elementen die evolutie en ontwikkeling mogelijk maken in overeenstemming met de urgentie van dringende kwesties, zonder dat dit haar stabiliteit en zekerheid in beginselen en basisnormen vermindert. 

In herinnering aan de negentigste verjaardag van de Paus Leo XIII - Encycliek
Rerum Novarum
Over kapitaal en arbeid
(15 mei 1891) en in harmonie het leerambt van mijn voorgangers volgend, wens ik daarom het belang van de sociale leer te herbevestigen als een integraal onderdeel van de christelijke opvatting van het leren. Over dit onderwerp heb ik niet nagelaten in de regelmatige ontmoetingen met mijn broeders in het episcopaat de noodzaak en urgentie in hun pastorale zorg aan te bevelen van een toenemend bewustzijn van het christelijk sociaal denken onder hun gelovigen, zodat al de kinderen van de Kerk niet alleen in de leer onderwezen worden, maar ook gevormd worden in sociale actie.  

Broeders en zusters! We zullen nog langer op de verschillende thema's en kwestie terugkomen die de verjaardag van de encycliek oproept. Om mijn overweging vandaag af te sluiten wil ik antwoorden op de vraag in het begin. Ja, vandaag is de encycliek Paus Leo XIII - Encycliek
Rerum Novarum
Over kapitaal en arbeid
(15 mei 1891) nog altijd vitaal en geldig, en voor het Volk van God uitdagend en effectief, ook al werd zij lang geleden in 1891 gepubliceerd. De tijd heeft haar niet achterhaald maar eerder beproefd en bewezen; zozeer dat christenen haar vruchtbaarheid voelen en er de moed en actie uit halen voor nieuwe sociale ontwikkelingen waar de wereld van de arbeid mee bezig is. Laten we daarom doorgaan haar geest met enthousiasme en edelmoedigheid te beleven, en daarbij met actieve liefde de paden uitdiepen die getrokken zijn door het bestaande sociale leergezag en met creatieve vindingrijkheid de vertolking vinden voor de ervaringen van nieuwe tijden.