Paus Franciscus - 19 maart 2016
Als men rekening houdt met de ontelbare verscheidenheid aan concrete situaties, zoals die welke wij hierboven hebben vermeld, dan is het begrijpelijk dat men van de synode en deze exhortatie niet een nieuw algemeen, op alle gevallen toepasbaar normenstelsel van het canonieke type zou moeten verwachten. Er is alleen een nieuwe aanmoediging mogelijk tot een verantwoorde persoonlijke en pastorale onderscheiding van de afzonderlijke gevallen, die zou moeten erkennen dat, aangezien
“de graad van verantwoordelijkheid niet gelijk is in alle gevallen” Bisschoppensynodes, Relatio Finalis - Synode 2015 (24 okt 2015), 51,
de consequenties en de effecten van een norm niet noodzakelijkerwijze altijd hetzelfde moet zijn. Ook niet op het gebied van de ordening der Sacramenten, daar de onderscheiding laat zien, dat in een bijzondere situatie er geen schuld aanwezig is. Daar moet toegepast worden hetgeen in een ander document gezegd werd Vgl. Paus Franciscus, Postsynodale Apostolische Exhortatie, Over de verkondiging van het Evangelie in de wereld van vandaag - Naar aanleiding van de Bisschoppensynode 2012 over de nieuwe evangelisatie, Evangelii Gaudium (24 nov 2013), 44.47 Priesters hebben de taak
“de betreffende personen te begeleiden op de weg van de onderscheiding overeenkomstig het onderricht van de Kerk en de richtlijnen van de bisschop. In dit proces zal het nuttig te zijn een gewetensonderzoek te doen door middel van momenten van reflectie en berouw. Zij die gescheiden zijn en een nieuw huwelijk zijn aangegaan, zouden zich moeten afvragen hoe zij zich ten opzichte van hun kinderen hebben gedragen, toen de huwelijksverbintenis in een crisis is terechtgekomen; of er pogingen tot verzoening zijn geweest; hoe de toestand is van de partner die in de steek is gelaten; welke consequenties de nieuwe relatie heeft voor de rest van het gezin en de gemeenschap van gelovigen; welk voorbeeld deze de jongeren geeft die zich op het huwelijk moeten voorbereiden. Een eerlijke reflectie kan het vertrouwen in de barmhartigheid van God, die niemand wordt onthouden, versterken.” Bisschoppensynodes, Relatio Finalis - Synode 2015 (24 okt 2015), 85
Het betreft een traject van begeleiding en onderscheiding dat
“deze gelovigen richt op een bewustwording van hun toestand voor God. Een gesprek met een priester in het forum internum draagt bij aan de vorming van een juist oordeel over wat de mogelijkheid van een vollere deelname aan het leven van de Kerk belemmert, en de stappen die deze kunnen begunstigen en doen groeien. Gegeven dat er in dezelfde wet geen geleidelijkheid is Vgl. H. Paus Johannes Paulus II, Postsynodale Apostolische Exhortatie, Over de taken van het christelijk gezin in de wereld van deze tijd, Familiaris Consortio (22 nov 1981), 34, zal deze onderscheiding nooit kunnen afzien van de vereisten van waarheid en naastenliefde van het Evangelie die door de Kerk worden voorgehouden. Opdat dit gebeurt, dienen de noodzakelijke voorwaarden te worden gewaarborgd van nederigheid, terughoudendheid, liefde voor de Kerk en haar onderricht, in een oprecht zoeken naar de wil van God en in het verlangen tot een volmaakt antwoord hierop te komen.” Bisschoppensynodes, Relatio Finalis - Synode 2015 (24 okt 2015), 86
Deze houdingen zijn fundamenteel om het ernstige risico van verkeerde boodschappen te vermijden, zoals het idee dat een priester snel “uitzonderingen” kan toestaan of dat er mensen bestaan die sacramentele privileges in ruil voor gunsten kunnen krijgen. Wanneer een verantwoordelijk en discreet persoon, die niet de eigen belangen wil stellen boven het gemeenschappelijk welzijn van de Kerk, een herder ontmoet die de ernst weet te erkennen van de kwestie die hij behandelt, vermijdt men het risico dat een bepaalde onderscheiding ertoe leidt dat men denkt dat de Kerk er een dubbele moraal op na houdt.
Om op adequate wijze te begrijpen waarom een bijzondere onderscheiding in sommige zogenaamde “irreguliere” situaties mogelijk en noodzakelijk is, is er een kwestie waarmee men altijd rekening moet houden, zodat men nooit denkt dat men de eisen van het evangelie wil reduceren. De Kerk heeft een gedegen reflectie omtrent voorwaarden en verzachtende omstandigheden. Daarom is het niet meer mogelijk te zeg gen dat al degenen die zich in een zogenaamde “irreguliere” toestand bevinden, in staat van zonde leven, verstoken van de heiligmakende genade. De grenzen hangen eenvoudigweg niet af van een eventueel gebrek aan kennis van de norm. Ook al kent een subject de norm goed, dan kan het nog grote moeite hebben om
“de waarden die in de morele norm liggen” H. Paus Johannes Paulus II, Postsynodale Apostolische Exhortatie, Over de taken van het christelijk gezin in de wereld van deze tijd, Familiaris Consortio (22 nov 1981), 33
te begrijpen of zich in concrete omstandigheden bevinden die het hem niet mogelijk maken anders te handelen en andere beslissingen te nemen zonder een nieuwe schuld op zich te laden. Zoals de synodevaders het goed tot uitdrukking hebben gebracht,“kunnen er factoren zijn die het vermogen tot beslissen beperken”. Bisschoppensynodes, Relatio Finalis - Synode 2015 (24 okt 2015), 51
De heilige Thomas van Aquino erkende al dat iemand de genade en de liefde kan hebben, maar zonder een van de deugden goed te kunnen beoefenen Vgl. H. Thomas van Aquino, Summa Theologiae. I-II, q. 65, a. 3, ad 2 Vgl. H. Thomas van Aquino, Questiones disputatae de malo. q. 2, a. 2., zodat hij, ook al bezit hij alle ingestorte morele deugden, niet duidelijk het bestaan van een hiervan laat zien, omdat het uiterlijk werkzaam zijn van deze deugd moeilijkheden ondervindt:
“Men zegt dat sommige heiligen bepaalde deugden niet bezitten, gezien de moeilijkheden in de handelingen van deze deugden … alhoewel zij de habitus van alle deugden bezitten.” H. Thomas van Aquino, Summa Theologiae. I-II, q. 65, a. 3, ad 3
Wat deze voorwaarden betreft, drukt de Catechismus-Compendium
Catechismus van de Katholieke Kerk
(15 augustus 1997) zich op een besliste wijze uit:
"De toerekenbaarheid van en de verantwoordelijkheid voor een daad kunnen verminderd of zelfs opgeheven worden door onwetendheid, onoplettendheid, geweld, vrees, gewoonten, onmatige verlangens en andere fysieke of sociale factoren." Catechismus-Compendium, Catechismus van de Katholieke Kerk (15 aug 1997), 1735
In een andere paragraaf wordt opnieuw verwezen naar omstandigheden die de morele verantwoordelijkheid verzachten, en vermeldt zeer uitvoerig
"de affectieve onvolwassenheid, de macht van gewoontes, de toestand van angst of andere psychische of sociale factoren die de morele schuld kunnen verminderen, of zelfs tot een minimum terugbrengen." Catechismus-Compendium, Catechismus van de Katholieke Kerk (15 aug 1997), 2352 Congregatie voor de Geloofsleer, Verklaring over euthanasie, Iura et Bona (5 mei 1980) H. Paus Johannes Paulus II, Postsynodale Apostolische Exhortatie, Over de verzoening en boete in de zending van de Kerk in deze tijd, Reconciliatio et paenitentia (2 dec 1984), 17. In zijn kritiek op de categorie van de 'fundamentele optie'erkend Johannes Paulus II dat "ongetwijfeld kunnen er in psychologisch opzicht heel complexe en ondoorzichtige omstandigheden zijn, die van belang zijn voor het bepalen van de subjectieve toerekeningsvatbaarheid van de zondaar."
Om deze reden sluit een negatief oordeel over een objectieve situatie niet een oordeel over de toerekenbaarheid of de schuldigheid van de betrokken persoon in. Vgl. Pauselijke Raad voor Wetsteksten, Betreffende het toelaten tot de Communie van gelovigen die gescheiden zijn en hertrouwd (24 juni 2000), 2 In de context van deze overtuigingen vind ik hetgeen de synodevaders hebben willen ondersteunen, zeer gepast:
"in bepaalde omstandigheden vinden de personen het zeer moeilijk anders te handelen. Daarom is het, ook al handhaaft men een algemene norm, noodzakelijk te erkennen dat de verantwoordelijkheid ten opzichte van bepaalde handelingen of beslissingen niet in alle gevallen hetzelfde is. De pastorale onderscheiding moet zich, ook al houdt zij rekening met het juist gevormde geweten van de personen, belasten met deze situaties. Ook de gevolgen van gestelde daden zijn niet in alle gevallen dezelfde." Bisschoppensynodes, Relatio Finalis - Synode 2015 (24 okt 2015), 85
Uitgaande van het erkennen van het gewicht van de concrete voorwaarden, kunnen wij hieraan toevoegen dat het geweten van de personen beter betrokken moet worden bij de praktijk van de Kerk in enkele situaties die objectief niet onze opvatting over het huwelijk verwezenlijken. Natuurlijk moet men de rijping van een verlicht geweten, dat gevormd is en is begeleid door een verantwoorde en serieuze onderscheiding van een pastor, aanmoedigen en een steeds groter vertrouwen in de genade voorhouden. Dit geweten kan echter niet alleen erkennen dat een situatie objectief niet beantwoordt aan hetgeen het evangelie in het algemeen voorhoudt; het kan ook eerlijk en oprecht datgene erkennen wat voor het ogenblik het edelmoedig antwoord is dat men God kan bieden, en met een zekere morele zekerheid ontdekken dat dit de gave is die God zelf verlangt te midden van de concrete complexiteit van de beperkingen, hoewel het nog niet geheel het objectieve ideaal is. In elk geval herinneren wij eraan dat deze onderscheiding dynamisch is en altijd moet blijven openstaan voor nieuwe groeifases en nieuwe beslissingen die het mogelijk maken het ideaal op een vollediger wijze te verwezenlijken.
Het is kleingeestig alleen erbij te blijven stilstaan of het handelen van een persoon wel of niet beantwoordt aan een wet of een algemene norm, omdat dit niet voldoende is om een volledige trouw aan God in het concrete bestaan van een mens te onderscheiden of te garanderen. Ik bid vurig dat wij ons te allen tijde herinneren hetgeen de heilige Thomas van Aquino leert, en dat wij leren het ons in de pastorale onderscheiding eigen te maken:
“Alhoewel er in algemene zaken een zekere noodzakelijkheid is, hoe meer men afdaalt naar particuliere zaken, des te meer onbepaaldheid. … Op het praktische gebied is de waarheid of praktische norm niet gelijk voor iedereen betreffende het particuliere, maar enkel betreffende hetgeen algemeen is; en ook bij diegenen die in particuliere gevallen dezelfde praktische norm aanvaarden wordt deze niet op gelijke wijze door iedereen gekend. …”. H. Thomas van Aquino, Summa Theologiae. I-II, q. 94, art. 4
Weliswaar presenteren de algemene normen een goed dat men nooit mag negeren of veronachtzamen, maar in de formulering ervan kunnen absoluut niet alle bijzondere situaties worden vervat. Tegelijkertijd moet men zeggen dat juist daarom datgene wat deel uitmaakt van een praktische onderscheiding ten overstaan van een bijzondere situatie, niet verheven mag worden tot het niveau van een norm. Dat zou niet alleen een onverdraaglijke casuïstiek veroorzaken, maar ook de waarden die men met een bijzondere aandacht moet bewaken, in gevaar brengen. H. Thomas van Aquino, Sententia Libri Ethicorum. VI, 6 (ed. Leonina, t. XLVII, 354): Verwijzend naar de algemene kennis van de norm en naar de particuliere kennis van de praktische onderscheiding, komt Sint-Thomas in een andere tekst tot de uitspraak dat “indien er slechts één van beiden kennissen is, dan is het te verkiezen dat het de kennis is die men heeft van de particuliere werkelijkheid, die dichter staat bij het handelen.”
Daarom mag een pastor zich niet voldaan voelen door alleen morele wetten toe te passen op hen die in “irreguliere” situaties leven, als waren het stenen die men werpt naar het leven van personen. Dit is het geval met een gesloten hart, dat zich vaak zelfs achter het onderricht van de Kerk verbergt
"om op de stoel van Mozes te kunnen zitten en, soms met superioriteit en oppervlakkigheid, moeilijke zaken en gewonde gezinnen te veroordelen." Paus Franciscus, Toespraak, Aan het eind van de werkzaamheden van de 14e Gewone Bisschoppensynode (2015) - Synode-aula, Het woord gezin heeft een nieuwe weerklank (24 okt 2015), 5
In dezelfde lijn heeft de Internationale Theologische Commissie zich uitgesproken:
“De natuurwet kan derhalve niet worden gepresenteerd als een reeds bestaand geheel van regels die a priori het morele subject worden opgelegd, maar het is een bron van objectieve inspiratie voor zijn bij uitstek persoonlijke proces van het nemen van een beslissing”. Internationale Theologische Commissie, Inhoudsopgave - fragmenten, Op zoek naar een universele ethiek: een nieuwe blik op de natuurwet (10 juni 2009), 59
Op grond van de verzachtende voorwaarden of factoren is het mogelijk dat binnen een objectieve situatie van zonde - die subjectief niet schuldig is of dit niet volledig is - in Gods genade kan leven, kan liefhebben en ook kan groeien in het leven van de genade en de liefde en daartoe de hulp van de Kerk krijgt. Paus Franciscus, Postsynodale Apostolische Exhortatie, Over de verkondiging van het Evangelie in de wereld van vandaag - Naar aanleiding van de Bisschoppensynode 2012 over de nieuwe evangelisatie, Evangelii Gaudium (24 nov 2013), 44. In sommige gevallen kan dit de hulp van de Sacramenten betekenen. Vandaar wil ik "priesters eraan herinneren dat de Biecht geen folterkamer mag zijn, maar wel een ontmoeting met de barmhartigheid van de Heer." Paus Franciscus, Postsynodale Apostolische Exhortatie, Over de verkondiging van het Evangelie in de wereld van vandaag - Naar aanleiding van de Bisschoppensynode 2012 over de nieuwe evangelisatie, Evangelii Gaudium (24 nov 2013), 47. Ik zou graag ook benadrukken dat de Eucharistie "geen prijs is voor de perfecte gelovigen, maar eerder een krachtig medicijn en voedsel voor de zwakken." De onderscheiding moet helpen de mogelijke wegen te vinden voor een antwoord aan God en een groei door de beperkingen heen. Door te geloven dat alles zwart of wit is, sluiten wij soms de weg van de genade en van de groei af en ontmoedigen wij trajecten van heiliging die God verheerlijken. Laten wij ons herinneren dat
“een kleine stap te midden van de grote menselijke beperkingen God aangenamer kan zijn dan een uiterlijk correct leven van wie zijn dagen doorbrengt zonder belangrijke moeilijkheden het hoofd te bieden”. Paus Franciscus, Postsynodale Apostolische Exhortatie, Over de verkondiging van het Evangelie in de wereld van vandaag - Naar aanleiding van de Bisschoppensynode 2012 over de nieuwe evangelisatie, Evangelii Gaudium (24 nov 2013), 44
De concrete pastoraal van de bedienaren en de gemeenschap mag niet nalaten zich deze werkelijkheid eigen te maken.
