Een volgend aspect dat in overweging wordt genomen is de relatie tussen cultuur en religie. “Cultuur gaat breder dan religie. Volgens een bepaald begrip kan men zeggen dat religie de transcendente dimensie van de cultuur representeert en in zekere zin de ziel van de cultuur. Religies hebben zeker bijgedragen aan de vooruitgang van cultuur en de opbouw van een meer menselijke samenleving.” Pauselijke Raad voor Interreligieuze Dialoog, Reflecties en oriëntaties over interreligieuze dialoog en de verkondiging van het Evangelie van Jezus Christus, Dialoog en Verkondiging (19 mei 1991), 45 Religie zit ingesloten in de cultuur, en cultuur wordt vruchtbare grond voor een rijkere mensheid die beter beantwoordt aan haar specifieke en diepgaande roeping om open te staan voor anderen en voor God. Daarom “is het tijd... om op een meer diepgaande wijze te begrijpen dat de genererende kern van elke authentieke cultuur geconstitueerd is door haar benadering van het mysterie van God, die de enige is waarin een sociale orde gecentreerd rond de waardigheid en de verantwoordelijkheid van de menselijke persoon zijn onwankelbare fundering vindt.” H. Paus Johannes Paulus II, Toespraak, Te Palermo tot het Derde Congres van de Kerk in Italië (23 nov 1995), 4

In het algemeen presenteert religie zichzelf als het betekenisvol antwoord op de fundamentele vragen die worden gesteld door mannen en vrouwen: “Mensen verwachten van de verschillende religies antwoorden op de onopgeloste raadsels van de menselijke bestaansconditie, die vandaag, net zoals in vroegere tijden, de harten van de mensen beroeren.” 2e Vaticaans Concilie, Verklaring, Over de houding van de Kerk tegenover niet-christelijke godsdiensten, Nostra Aetate (28 okt 1965), 1 Deze karakteristiek van religies vraagt dat ze niet enkel dialogeren onder zichzelf, maar ook met de verschillende vormen van atheïstische, of niet-religieuze, interpretaties van de menselijke persoon en geschiedenis, daar men in deze ook wordt geconfronteerd met dezelfde vragen over betekenis. Vandaag zien staten en de burgerlijke samenleving ook hoe fundamenteel de nood is aan interreligieuze dialoog – hier wordt bedoeld de ruime uitwisseling tussen individuen en gemeenschappen, elk met een verschillend standpunt. Om gemakkelijke reducties en verstoringen te vermijden in deze gevoelige materie, is het opportuun om de volgende overwegingen te benadrukken.

De Westerse samenleving, die steeds meer getypeerd wordt door multiculturalisme, ondergaat een versnellend proces van secularisatie, op het gevaar af van de marginalisering van religieuze ervaring, die enkel als legitiem wordt gezien binnen de private sfeer. In de heersende denktrant wordt, meer algemeen gesteld, de antropologische vraag dood gezwegen, dit wil zeggen de vraag naar de volle waardigheid en de bestemming van menselijke wezens. Zo wordt het doel nagestreefd om cultuur van elke religieuze uitdrukking te zuiveren. Het bewustzijn van hoe kostbaar de religieuze dimensie is voor een vruchtbare en vakkundige interculturele dialoog, ontbreekt echter. Bij deze heersende denktrant komen er ook nog andere opmerkenswaardige fenomenen die ook het risico lopen om het belang van cultuur voor de religieuze ervaringen te onderwaarderen. Hierbij kan men denken aan de verspreiding van sektes en aan New Age, waarvan deze laatste zozeer wordt geïdentificeerd met de moderne cultuur dat het al bijna niet meer als een nieuwigheid wordt beschouwd. Vgl. Pauselijke Raad voor Interreligieuze Dialoog, Jezus Christus, de drager van het levende water. Een Christelijke reflectie op "New Age" (3 feb 2003)

Religie benadrukt ultieme en definitieve waarheden en daardoor waarheden die aan de basis liggen van betekenis, van dewelke de overheersende Westerse cultuur vervreemd lijkt geworden. In elk geval, religie levert een doorslaggevende bijdrage aan de opbouw van een sociale gemeenschap, met respect voor het gemeenschappelijke goed en met de intentie om elke mens te steunen en te stimuleren. Daarom zijn zij die de politieke macht hebben geroepen om voorzichtig te oordelen over de mogelijkheden voor de emancipatie en de universele inclusie zoals getoond en bewerkstelligd in elke cultuur en religie. Een belangrijk criterium voor zo’n beoordeling is het effectieve vermogen dat religies hebben om de waarde van de hele persoon en alle mensen te tonen. Christendom, de religie van God met een menselijk gelaat, Paus Benedictus XVI, Encycliek, Liefde in Waarheid - Over de integrale ontwikkeling van de mens in liefde en waarheid, Caritas in Veritate (29 juni 2009), 55-56 draagt een gelijkaardig criterium in zich.

Religie kan een bijdrage leveren aan interculturele dialoog “enkel als God een plaats heeft in de publieke ruimte.” Paus Benedictus XVI, Encycliek, Liefde in Waarheid - Over de integrale ontwikkeling van de mens in liefde en waarheid, Caritas in Veritate (29 juni 2009), 56 “Het recht aan iemand ontkennen om zijn religie in het openbaar te belijden en het recht om de geloofswaarheden op te brengen om te wegen op het openbare leven heeft negatieve gevolgen voor ware ontwikkeling. De uitsluiting van religie van uit het publieke domein – en, aan de volledig andere kant, religieus fundamentalisme – verhindert een ontmoeting tussen personen en hun samenwerking voor de vooruitgang van de mensheid. De motivatie van het openbare leven wordt uitgeput en politiek neemt een overheersende en agressieve rol aan. Mensenrechten lopen het gevaar genegeerd te worden ofwel omdat ze beroofd worden van hun transcendente fundering ofwel omdat persoonlijke vrijheid niet wordt erkend. Secularisme en fundamentalisme sluiten de mogelijk van een vruchtdragende dialoog en een effectieve samenwerking tussen rede en religieus geloof uit. De rede heeft het altijd nodig om uitgezuiverd te worden door het geloof: dit is ook zo voor de politieke rede, die zichzelf niet als almachtig moet beschouwen. Ook religie heeft het altijd nodig om uitgezuiverd te worden door de rede om z’n authentiek menselijk gelaat te tonen. Elke breuk in deze dialoog heeft een enorme prijs voor de menselijke ontwikkeling.” Paus Benedictus XVI, Encycliek, Liefde in Waarheid - Over de integrale ontwikkeling van de mens in liefde en waarheid, Caritas in Veritate (29 juni 2009), 56 Daarom moeten geloof en rede elkaar erkennen en verrijken.

In de dialoog tussen cultuur en religies moet er een gepast belang worden gehecht aan de discussie tussen geloof en de verschillende vormen van atheïsme en niet-religieuze humanistische visies. In deze discussie moet de zoektocht naar al wat de integrale ontwikkeling van de gehele persoon en alle mensen ten goede komt centraal staan, zonder vast te komen te zitten in een steriel en fanatiek conflict. Ook is de samenleving nodig om het recht van het individu op de eigen identiteit te erkennen. De Kerk, van haar kant, met de liefde die haar bron vindt in het Evangelie, de weg volgend van het mysterie van de Incarnatie van het Woord, zal blijven “verkondigen dat de mens eer en liefde verdient voor zichzelf en gerespecteerd moet worden in zijn waardigheid. Zo moeten broeders opnieuw leren elkaar broeder te noemen, elkaar respecteren, elkaar verstaan, opdat de mens zelf kan overleven en groeien in waardigheid, in vrijheid en in eer. Hoe meer hij de dialoog van culturen verstikt, des te meer de moderne wereld verzeild geraakt in conflicten die dodelijk kunnen zijn voor de toekomst van de menselijke beschaving. Voorbij vooroordelen, culturele obstakels, rassenonderscheid, taal, religie en ideologie, moeten de mensen elkaar erkennen als broeders en zusters en elkaars diversiteit aanvaarden.” H. Paus Johannes Paulus II, Toespraak, De Kerk en cultuur (18 jan 1983), 7