Een speciaal aspect van het verschil tussen leraarsambt en theologie betreft de vrijheid van elk en de daaruit voortvloeiende kritische functie ten overstaan van de gelovigen, de wereld en ook van elkaar.
Het is duidelijk dat het leraarsambt uit zijn aard en instelling vrij is in het ten uitvoer brengen van zijn taak. Met deze vrijheid gaat een grote verantwoordelijkheid gepaard. Vandaar is het dikwijls moeilijk, maar niettemin noodzakelijk, die vrijheid zo aan te wenden, dat zij aan de theologen en andere gelovigen niet als arbitrair of te verregaand voorkomt. Anderzijds zijn er theologen die de wetenschappelijke vrijheid overschrijden door onvoldoende in het oog te houden, dat respect voor het leraarsambt deel uitmaakt van de wetenschappelijke elementen zelf die aan de theologische wetenschap eigen zijn. Bovendien leidt het hedendaagse democratische gevoel niet zelden tot weerstand uit solidariteit tegen activiteiten van het leraarsambt, dat zijn taak tot bescherming van geloofs- of zedenleer vervult.
Het is echter noodzakelijk, alhoewel niet gemakkelijk, voor het leraarsambt een wijze van optreden te vinden die enerzijds vrij en vastberaden is en anderzijds niet arbitrair en ondermijnend voor het samenzijn in de Kerk.
Met de vrijheid van het leraarsambt correspondeert op haar wijze de vrijheid die voortvloeit uit de echt wetenschappelijke verantwoordelijkheid van de theologen. Deze vrijheid is niet onbegrensd, maar, behalve dat zij noodzakelijk is voor de waarheid, geldt ook voor haar, dat 'bij het gebruik van alle vrijheden het morele beginsel van de persoonlijke en sociale verantwoordelijkheid onderhouden moet worden'. 2e Vaticaans Concilie, Verklaring, Over de godsdienstvrijheid - Het recht van de persoon en van de gemeenschappen op sociale en burgerlijke vrijheid in godsdienstige aangelegenheden, Dignitatis Humanae (7 dec 1965), 7 De taak evenwel van de theologen om de documenten van het leraarsambt van nu en van vroeger te interpreteren, in de context van geheel de geopenbaarde waarheid te plaatsen en met behulp van de hermeneutische wetenschap beter te doen verstaan, deze taak brengt op een of andere wijze ook een kritische functie mee, maar niet in negatieve doch in positieve zin.
