Het fundamentele probleem is een ander, nog dieper liggend probleem; de wijze waarop de mensheid in feite de technologie en de ontwikkeling ervan samen met een homogeen en eendimensionaal paradigma heeft opgepakt. In een dergelijk paradigma komt een opvatting over het subject naar voren die steeds meer in het logisch-rationele proces het object dat zich daarbuiten bevindt, begrijpt en zo bezit. Dit subject manifesteert zich bij het vaststellen van de wetenschappelijke methode met haar experimenteren, dat reeds expliciet een techniek van bezit, overheersing en verandering is. Het is alsof het subject tegenover een vormeloze werkelijkheid zou staan die geheel ter beschikking staat van zijn manipulatie. Het ingrijpen van het menselijk wezen in de natuur heeft altijd plaatsgevonden, maar lange tijd heeft dit het karakter gehad van een begeleiden, een ondersteunen van de door de dingen zelf geboden mogelijkheden. Het betrof het ontvangen van hetgeen de natuurlijke werkelijkheid als uit eigen hand op zich mogelijk maakt. Daarentegen is wat nu belangrijker is, al het mogelijke uit de dingen te halen door overal de menselijke hand op te leggen, die de neiging heeft de werkelijkheid zelf van hetgeen zij voor zich heeft, te negeren of te vergeten. Daarom zijn het menselijk wezen en de dingen opgehouden elkaar vriendschappelijk de hand te schudden en zijn zo elkaars tegenstanders geworden. Van hieruit komt men gemakkelijk tot de idee van een oneindige of onbeperkte groei, die de economen, de theoretici op het gebied van financiën en technologie zo enthousiast heeft gemaakt. Dat veronderstelt de leugen omtrent de oneindige beschikbaarheid van de goederen van de planeet, die ertoe leidt deze “uit te persen” tot aan de grens en daaroverheen. Het betreft de verkeerde veronderstelling dat “er een onbegrensde hoeveelheid energie en bruikbare middelen bestaat, dat de onmiddellijke regeneratie ervan mogelijk is en dat de negatieve effecten van het manipuleren van de natuur gemakkelijk kunnen worden gecompenseerd”. Pauselijke Raad "Justitia et Pax", Compendium van de Sociale Leer van de Kerk (26 okt 2004), 462

Daarom kunnen wij stellen dat er aan de vele moeilijkheden van de huidige wereld vooral de, niet altijd bewuste, neiging ten grondslag ligt om de methodologie en de doeleinden van de technische wetenschap vorm te geven overeenkomstig een paradigma van begrip dat het leven van de personen en het functioneren van de maatschappij conditioneert. De effecten van het toepassen van dit model op de gehele, menselijk en maatschappelijke werkelijkheid constateert men in het verval van het milieu, maar dit is alleen maar een teken van het reductionisme dat het menselijk leven en de maatschappij in al hun dimensies treft. Men moet erkennen dat de producten van de techniek niet neutraal zijn, omdat zij een kader vormen dat uiteindelijk de levensstijlen conditioneert, en de maatschappelijke mogelijkheden sturen in de richting van de belangen van bepaalde machtsgroepen. Sommige keuzes die louter instrumenteel lijken, zijn in werkelijkheid keuzes die betrekking hebben op een type maatschappelijk leven dat men wil ontwikkelen.

Het is onvoorstelbaar dat men een ander cultureel paradigma ondersteunt en zich van de techniek bedient als een puur instrument, omdat vandaag het technocratisch paradigma zo overheersend is geworden dat het moeilijk is af te zien van de middelen ervan, en het nog moeilijker is deze te gebruiken zonder door de logica ervan te worden overheerst. Het is contra cultureel geworden om voor een levensstijl te kiezen met doeleinden die althans voor een gedeelte onafhankelijk kunnen zijn van de techniek, de kosten en de globaliserende en massificerende macht ervan. De techniek heeft immers de neiging ervoor te zorgen dat niets buiten haar ijzeren logica blijft en “de mens, die de hoofdrolspeler hierin is, weet dat het in laatste instantie noch om nut, noch om welzijn, maar om overheersing gaat; overheersing in de extreme betekenis van het woord”. Daarom “tracht zij de elementen van de natuur en tegelijk die van het menselijk bestaan te begrijpen”. Zo worden het beslissingsvermogen, de meest authentieke vrijheid en de ruimte voor alternatieve creativiteit van het individu beperkt. Romano Guardini, Das Ende der Neuzeit. Würzburg, 1965⁹, 63-64

Het technocratisch paradigma heeft de neiging ook zijn eigen macht uit te oefenen op de economie en de politiek. De economie accepteert iedere technologische ontwikkeling met het oog op de winst zonder aandacht te besteden aan eventuele negatieve gevolgen voor het menselijk wezen. Het geld verstikt de werkelijke economie. Men heeft de les van de mondiale financiële crisis niet geleerd en zeer traag leert men die van de achteruitgang van het milieu. In enkele kringen wordt beweerd dat de huidige economie en de technologie alle milieuproblemen zullen oplossen, evenals men met een niet academisch taalgebruik beweert dat de problemen van de honger en de ellende van de wereld eenvoudig zullen worden opgelost met de groei van de markt. Het is geen kwestie van economische theorieën, die vandaag misschien niemand durft te verdedigen, maar van het toepassen ervan bij de feitelijke ontwikkeling van de economie. Zij die het niet met evenzoveel woorden zeggen, steunen het met de feiten, wanneer zij zich niet lijken te bekommeren om een juist productieniveau, een betere verdeling van de rijkdom, een verantwoorde zorg voor het milieu of de rechten van de toekomstige generaties. Met hun houding bevestigen zij dat de doelstelling van maximalisering van de winsten voldoende is. De markt alleen waarborgt echter niet een integrale menselijke ontwikkeling en maatschappelijke cohesie. Vgl. Paus Benedictus XVI, Encycliek, Liefde in Waarheid - Over de integrale ontwikkeling van de mens in liefde en waarheid, Caritas in Veritate (29 juni 2009), 35 In de tussentijd hebben wij een “soort verkwistende en op consumeren gerichte superontwikkeling, die op onaanvaardbare wijze in strijd is met de aanhoudende situaties van mensonterende ellende”, Vgl. Paus Benedictus XVI, Encycliek, Liefde in Waarheid - Over de integrale ontwikkeling van de mens in liefde en waarheid, Caritas in Veritate (29 juni 2009), 22 terwijl men niet snel genoeg economische instellingen en maatschappelijke programma’s uitwerkt die het de armsten mogelijk maken op een reguliere wijze toegang te hebben tot de basale hulpbronnen. Men realiseert zich niet voldoende wat de diepste wortels zijn van de huidige onevenwichtigheid, die ook te maken heeft met de gerichtheid, de doeleinden, de betekenis en de maatschappelijke context van de technologische en economische groei.

De aan de technologie eigen specialisatie houdt in dat het aanzienlijk veel meer moeite kost om een algemeen overzicht te hebben. De versplintering van de kennis vervult haar functie op het ogenblik dat zij komt tot concrete toepassingen, maar vaak leidt deze ertoe het gevoel te verliezen voor het geheel, de relaties die er bestaan tussen de dingen, de weidse horizont, het gevoel dan dan irrelevant wordt. Ditzelfde feit verhindert adequate wegen te ontdekken om de meest complexe problemen van de huidige wereld op te lossen, vooral de problemen van het milieu en de armen, die men niet kan aanpakken door van één gezichtspunt of één soort belang uit te gaan. Een wetenschap die pretendeert oplossingen te bieden voor de grote kwesties, zou noodzakelijkerwijze rekening moeten houden met alles wat de kennis heeft voortgebracht op andere terreinen van de kennis, filosofie en sociale ethiek inbegrepen. Maar dat is een wijze van handelen die men tegenwoordig moeilijk kan opbrengen. Daarom kan men evenmin werkelijk ethische referentiehorizonten erkennen. Het leven wordt een zich verlaten op de omstandigheden die worden geconditioneerd door de techniek, verstaan als de belangrijkste bron om het bestaan te interpreteren. In de concrete werkelijkheid die aan ons vragen stelt, verschijnen verschillende symptomen die de fout, zoals het verval van het milieu, de angst, het verlies van de zin van het leven en van het samen-leven laten zien. Zo blijkt nogmaals dat “de werkelijkheid boven het idee gaat”. Paus Franciscus, Postsynodale Apostolische Exhortatie, Over de verkondiging van het Evangelie in de wereld van vandaag - Naar aanleiding van de Bisschoppensynode 2012 over de nieuwe evangelisatie, Evangelii Gaudium (24 nov 2013), 231

De ecologische cultuur kan niet worden gereduceerd tot een reeks urgente en gedeeltelijke antwoorden op de problemen die zich met betrekking tot het verval van het milieu, de uitputting van de natuurlijke hulpbronnen en de vervuiling voordoen. Het zou een andere kijk, een denken, een politiek, een opvoedkundig programma, een levensstijl en een spiritualiteit moeten zijn die vorm geven aan een bestaan ten overstaan van het voortschrijden van de techniek. Anders kunnen ook de beste ecologisch initiatieven uiteindelijk opgesloten raken binnen dezelfde geglobaliseerde logica. Alleen maar zoeken naar een technische remedie voor ieder milieuprobleem dat zich voordoet, betekent zaken isoleren die in werkelijkheid met elkaar verbonden zijn, en de ware en diepste problemen van het wereldsysteem verbergen.

Het is echter mogelijk de blik opnieuw te verruimen en de menselijke vrijheid is in staat de technologie te beperken, haar een richting te geven en haar ten dienste te stellen van een ander type vooruitgang, gezonder, menselijker, socialer en integraler. De bevrijding van het heersende technocratische paradigma vindt in feite bij enkele gelegenheden plaats. Bij voorbeeld, wanneer gemeenschappen van kleine producenten kiezen voor minder bevuilende productiesystemen en daarbij een niet consumptistisch model van leven, geluk en samen-leven steunen. Of wanneer de techniek zich allereerst erop richt de concrete problemen van de ander op te lossen, zich ervoor inzettend hem te helpen een leven met meer waardigheid en minder lijden te hebben. En ook, wanneer het scheppend zoeken naar het schone en de beschouwing ervan erin slagen de objectiverende macht te overstijgen in een soort van redding die tot stand komt in het schone en in de persoon die het aanschouwt. Authentieke menselijkheid, die uitnodigt tot een nieuwe synthese, lijkt als het ware nauwelijks waarneembaar te wonen te midden van de technologische beschaving zoals een nevel die filtert onder een gesloten deur. Zal het ondanks alles een blijvende belofte blijven die ontluikt als een hardnekkig verzet van wat authentiek is?

De mensen lijken overigens intussen niet meer te geloven in een gelukkige toekomst, zij vertrouwen niet meer blindelings op een betere toekomst, uitgaande van de huidige toestand van de wereld en de technische vaardigheden. Zij worden zich ervan bewust dat de vooruitgang van wetenschap en techniek niet gelijk is aan de vooruitgang van de mensheid en de geschiedenis en vermoeden dat er andere wegen zijn voor een gelukkige toekomst. Desondanks kunnen zij zich evenmin voorstellen dat zij afzien van de mogelijkheden die de techniek biedt. De mensheid is diepgaand veranderd en de opeenstapeling van voortdurende nieuwigheden heiligt een vluchtigheid die ons met oppervlakkigheid, in één richting trekt. Het wordt moeilijk halt te houden om de diepgang in het leven weer terug te krijgen. Als de architectuur een tijdgeest weerspiegelt, dan brengen de megastructuren en de in serie gebouwde huizen de geest van de geglobaliseerde techniek tot uitdrukking, waarbij de voortdurende nieuwigheid van de producten zich verenigt met een drukkende verveling. Laten wij hier niet in berusten en laten wij niet afzien ons vragen te stellen over de doeleinden en de zin van alles. Anders zullen wij alleen maar de stand van zaken legitimeren en behoefte hebben aan meer surrogaten om de leegte te verdragen.

Wat er aan het gebeuren is, stelt ons voor de noodzaak in een moedige culturele revolutie voort te gaan. Wetenschap en techniek zijn niet neutraal, maar kunnen vanaf het begin tot het einde van een proces verschillende bedoelingen en mogelijkheden bevatten en op verschillende manieren gestalte krijgen. Niemand wil terugkeren naar het stenen tijdperk, maar het is noodzakelijk tempo terug te nemen om op een andere wijze naar de werkelijkheid te kijken, de positieve en houdbare ontwikkelingen te verzamelen en tegelijkertijd de waarden en grote doeleinden die door een megalomane ongeremdheid zijn vernietigd, weer terug te krijgen.