Geliefde broeders en zusters,

In de Paus Benedictus XVI - Audiëntie
Monastieke theologie en scholastieke theologie
(28 oktober 2009) heb ik de belangrijkste kenmerken aangeraakt van de monastieke en scholastieke theologie in de XIIe eeuw, die wij in zekere zin respectievelijk zouden kunnen noemen “theologie van het hart” en “theologie van het verstand”. Tussen de vertegenwoordigers van beide theologische stromingen heeft zich een omvangrijk en soms heftig debat ontplooid, dat symbolisch vertegenwoordigd wordt door de controverse tussen de Paus Benedictus XVI - Audiëntie
H. Bernardus van Clairvaux
17e catechese in de reeks over grote middeleeuwse kerkelijke auteurs
(21 oktober 2009) en Abélard

Om de confrontatie tussen deze twee grote meesters te begrijpen, is het goed in herinnering te brengen dat theologie het onderzoek is van de mysteries van de christelijke openbaring die voorwerp zijn van geloof, om ze in de mate van het mogelijke, rationeel te begrijpen: “fides quaerens intellectum” – het geloof zoekt begrijpelijkheid – om een traditionele, beknopte en efficiënte definitie te hernemen. Terwijl de heilige Bernardus, typische vertegenwoordiger van de monastieke theologie, het accent legt op het eerste deel van de definitie, namelijk op “fides” – het geloof – benadrukt Abélard, die een scholasticus is, het tweede deel, “intellectus”, het begrijpen door middel van de rede. Voor Bernardus is het geloof begiftigd met innerlijke zekerheid, gefundeerd op het getuigenis van de Schrift en de leer van de Kerkvaders. Bovendien wordt het geloof versterkt door het getuigenis van de heiligen en de inspiratie van de Heilige Geest in de ziel van de gelovigen. In gevallen van twijfel en dubbelzinnigheid, wordt het geloof behoed en verlicht door het leergezag van de Kerk. Zo had Bernardus het moeilijk om overeen te komen met Abélard en meer in het algemeen met hen die de geloofswaarheden onderwerpen aan verstandelijk kritisch onderzoek; onderzoek dat naar zijn mening een groot gevaar inhield, namelijk het intellectualisme, de relativering van de waarheid, het in vraag stellen van de geloofswaarheden zelf. In deze werkwijze zag Bernardus een gewaagde geestdrift die kon leiden tot gemis aan ieder scrupule, als vrucht van de hoogmoed van het menselijk verstand dat beweert Gods mysterie te “grijpen”. In één van zijn brieven schrijft hij van smart vervuld: “De menselijke geest maakt zich van alles meester en laat niets meer over aan het geloof. Hij trotseert wat hem overstijgt, onderzoekt wat groter is dan hem, dringt binnen in Gods wereld, verandert de mysteries van het geloof in plaats van ze te verhelderen; hij opent niet wat gesloten en verzegeld is, maar ontwortelt het, en wat hij onmogelijk acht om zelf te vatten, beschouwt hij als niets en ongeloofwaardig” H. Bernardus van Clairvaux, Brieven, Epistolae. CLXXXVIII,1; PL 182,I,353.

Voor Bernardus heeft theologie één enkel doel: het bevorderen van een levendige en innige ervaring van God. Theologie is dan een hulp om de Heer steeds meer en beter lief te hebben, zoals de titel zegt van een verhandeling over de “Plicht om God lief te hebben” (“De diligendo Deo”). Op die weg zijn verschillende etappes, door Bernardus diepgaand beschreven, tot en met de laatste waar de ziel van de gelovige vervoerd raakt op de toppen van de liefde. De ziel van de mens kan deze mystieke eenheid met het Goddelijk Woord reeds op aarde bereiken, een eenheid die de “Doctor Mellifluus” beschrijft als een “geestelijke bruiloft”. Het Goddelijk Woord bezoekt haar, schakelt haar laatste weerstanden uit, verlicht, ontvlamt en omvormt haar. In een dergelijke mystieke eenwording geniet zij van grote sereniteit en zachtheid en zingt zij voor haar Bruidegom een vreugdezang. Zoals ik tijdens de Paus Benedictus XVI - Audiëntie
H. Bernardus van Clairvaux
17e catechese in de reeks over grote middeleeuwse kerkelijke auteurs
(21 oktober 2009) in herinnering bracht, theologie kan zich volgens hem slechts voeden met contemplatief gebed, met andere woorden met de affectieve vereniging van het hart en de geest met God.

Abélard, juist degene die de term “theologie” heeft ingevoerd in de zin waarin wij hem vandaag begrijpen, plaatst zichzelf echter in een ander perspectief. In Bretagne (Frankrijk) geboren, was deze bekende meester uit de XIIe eeuw begiftigd met een zeer levendige intelligentie; studie was zijn roeping. Hij deed eerst aan filosofie, vervolgens paste hij de verkregen resultaten in deze discipline toe op de theologie, waarin hij een meester was in Parijs, de stad die toen het meest gecultiveerd was en daarna in de kloosters waar hij woonde. Hij was een schitterend spreker: zijn lessen werden werkelijk door menigten van studenten gevolgd. Hij had een religieuze geest, maar was een onrustige persoonlijkheid, zo was zijn leven rijk aan onverwachte wendingen: hij bestreed zijn meesters en had een kind van een ontwikkelde en intelligente vrouw, Eloïse. Hij had dikwijls een woordenstrijd met zijn collega’s theologen, wat hem kerkelijke veroordelingen opleverde, toch is hij gestorven in volledige gemeenschap met de Kerk aan wiens gezag hij zich in een geest van geloof onderwierp. Het is precies de heilige Bernardus die bijgedragen heeft tot de veroordeling van zekere leerstellingen van Abélard op de provinciale synode van Sens in 1140 en die ook de tussenkomst van Paus Innocentius II heeft ingeroepen. De abt van Clairvaux bestreed, Paus Benedictus XVI - Audiëntie
H. Bernardus van Clairvaux
17e catechese in de reeks over grote middeleeuwse kerkelijke auteurs
(21 oktober 2009), de al te intellectualistische methode van Abélard die in zijn ogen het geloof reduceerde tot een gewone opinie los van de geopenbaarde waarheid. De vrees van Bernardus was niet ongegrond en werd overigens gedeeld door andere grote denkers van die tijd. Inderdaad, een overdadige verwijzing naar de filosofie maakte de Drievuldigheidsleer van Abélard zeer wankel en bijgevolg ook zijn idee over God. Op moreel vlak was zijn leer niet ontdaan van dubbelzinnigheden: hij benadrukte dat de motivatie van het subject de enige bron is om de goedheid of slechtheid van zijn morele handelingen te bepalen: een gevaarlijk subjectivisme. Dit is – zoals we goed weten – een zeer actueel aspect in onze tijd, waarin de cultuur dikwijls gekenmerkt lijkt door een toenemende neiging naar ethisch relativisme: alleen het ik bepaald wat voor mij, op dit moment goed is. Hoe dan ook, men mag toch de grote verdiensten van Abélard niet vergeten; hij had vele volgelingen en heeft op doorslaggevende manier bijgedragen tot de ontwikkeling van de scholastische theologie die zich in de daarop volgende eeuw rijper en vruchtbaarder zou uitdrukken. Evenmin mogen wij bepaalde intuïties van hem onderwaarderen, zoals bijvoorbeeld zijn bewering dat in de niet christelijke godsdienstige tradities reeds een voorbereiding aanwezig is op de erkenning van Christus, het Goddelijk Woord.

Wat kunnen wij vandaag leren uit de confrontatie, dikwijls in vurige toonaarden, tussen Bernardus en Abélard en in het algemeen tussen de monastieke en scholastische theologie? Ik geloof eerst en vooral dat deze confrontatie het nut en de noodzaak aantoont van een gezonde theologische discussie in de Kerk, vooral wanneer de kwesties niet gedefinieerd werden door het Leergezag, dat overigens het onontkoombare referentiepunt blijft. De heilige Bernardus, maar ook Abélard, hebben altijd zonder aarzelen het gezag ervan erkend. Bovendien brengen de veroordelingen die deze laatste onderging, in herinnering dat op het vlak van theologie een evenwicht moet zijn tussen wat wij de architectonische principes kunnen noemen die ons door de Openbaring gegeven zijn en die altijd van prioritair belang blijven, en de interpretatieve principes van de filosofie, principes namelijk die afkomstig zijn van de rede en een belangrijke doch louter instrumentele functie hebben. Wanneer dit evenwicht tussen architectuur en middelen ter interpretatie ontbreekt, loopt het theologisch denken het gevaar aangetast te worden door vergissingen en dan komt het toe aan het Leergezag de noodzakelijke dienst aan de waarheid uit te oefenen die het eigen is. Bovendien moet benadrukt worden dat onder de motivaties die Barnardus hebben aangezet om zich tegen Abélard op te stellen en de tussenkomst van het Leergezag in te roepen, er ook bezorgdheid was om de gewone en eenvoudige gelovigen te beschermen; zij moeten verdedigd worden wanneer zij het gevaar lopen verward of misleid te raken door al te persoonlijke opinies en non-conformistische theologische argumenten die voor hun geloof een bedreiging kunnen brengen.

Ik zou tenslotte in herinnering willen brengen dat de theologische confrontatie tussen Bernardus en Abélard geëindigd is met een volledige verzoening tussen beiden, dank zij de bemiddeling van een gemeenschappelijke vriend, de abt van Cluny, H. Athanasius van Alexandrië
Epistolae Festivalis
Feestbrieven (). Abélard toonde zich nederig en erkende zijn fouten, Bernardus gaf blijk van grote welwillendheid. Bij allebei overheerste wat echt ter hart moet gaan wanneer een theologische controverse ontstaat, namelijk het geloof van de Kerk bewaren en de waarheid in de liefde laten zegevieren. Moge dit ook vandaag de houding zijn die men tegenover de Kerk aanneemt, en waarbij men steeds het zoeken van de waarheid tot doel stelt.