Tussen de religieuze teksten en de maatschappij waarin ze ontstaan zijn, is een wederzijds verband. Bij teksten uit de Bijbel is dit overduidelijk het geval. Om de Bijbel kritisch te kunnen bestuderen moet men dan ook zo nauwkeurig mogelijk op de hoogte zijn van de maatschappelijke omstandigheden die karakteristiek waren voor ieder van de verschillende leefmilieus waarin de Bijbelse tradities zich hebben gevormd. Zulke sociaalhistorische informatie moet worden aangevuld met een nauwkeurige sociologische verklaring, die wetenschappelijk uiteenzet wat de sociale situatie van ieder geval apart voor consequenties had.

De sociologische benadering maakt al lange tijd deel uit van de geschiedenis van de exegese. Een bewijs. daarvoor is de aandacht die de Formgeschichte heeft gewijd aan het leefmilieu waaruit de teksten afkomstig zijn (Sitz im Leben): men erkent dat de Bijbelse tradities het stempel dragen van de maatschappij en cultuur waarin ze werden doorgegeven. Tijdens de eerste dertig jaar van deze eeuw heeft de school van Chicago de sociaalhistorische situatie bestudeerd van het vroege christendom, en daarmee de historische kritiek in die richting sterk gestimuleerd. Sinds twintig jaar (1970-1990) is de sociologische benadering van de Bijbelse teksten een integraal onderdeel geworden van de exegese.

Voor de exegese van het Oude Testament zijn er op dit gebied talrijke vragen. Men moet zich bijvoorbeeld afvragen welke verschillende maatschappelijke en religieuze organisatievormen Israël heeft gekend in de loop van zijn geschiedenis. Is voor de periode, voorafgaand aan de vorming tot staat, het etnologisch model van een gesegmenteerde maatschappij zonder eenhoofdig leiderschap (société acéphale) een bevredigend uitgangspunt? Hoe is men van een weinig samenhangend stammenverbond gekomen tot een monarchaal gestructureerde staat, en daarna tot een gemeenschap die louter berustte op godsdienstige en genealogische banden? Welke veranderingen op economisch, militair en ander gebied voltrokken zich in de structuur van de samenleving door de verschuiving naar centralisatie op politiek en religieus terrein, een centralisatie die tenslotte leidde tot de monarchie? Is voor het verstaan van de Decaloog de bestudering van de gedragsnormen in het oude Oosten en in Israël niet doeltreffender dan de puur literaire pogingen om de oertekst te reconstrueren?

Wat de exegese van het Nieuwe Testament betreft zijn de vragen natuurlijk anders. Laten we er enkele noemen: Welke waarde kan men hechten aan de theorie van een beweging van rondtrekkende charismatici die leefden zonder vaste woonplaats, gezin, of bezittingen, om door die theorie de wijze van leven te verklaren van Jezus en zijn leerlingen vóór Pasen? Kunnen wij, met betrekking tot Jezus’ oproep Hem te volgen, spreken van een werkelijk doorgaande lijn tussen Jezus’ houding van radicale onthechting en de houding van de christenbeweging na Pasen, in de meest uiteenlopende milieus van de jonge christenheid? Wat weten we van de sociale structuur van de door Paulus gestichte gemeenten, telkens gezien in het kader van de hen omringende stedelijke cultuur?

Over het algemeen vergroot de sociologische benadering het inzicht in het exegetisch werk, en heeft zij veel positieve kanten. Bij het hanteren van historische kritiek is het absoluut noodzakelijk dat men op de hoogte is van de sociologische gegevens die inzicht geven in het economisch, cultureel en religieus functioneren van de Bijbelse wereld. De exegese heeft tot taak het geloofsgetuigenis van de Kerk van de apostelen te verstaan. Deze taak kan zij alleen maar werkelijk goed vervullen door wetenschappelijk onderzoek te doen naar de nauwe betrekkingen tussen de teksten van het Nieuwe Testament en het ‘gewone, dagelijkse’ leven van de jonge Kerk. Door modellen uit de sociologische wetenschap te gebruiken kan het historisch onderzoek naar de Bijbelse tijden in aanzienlijke mate vernieuwd worden. Natuurlijk moeten de modellen toepasselijk gemaakt worden op de bestudeerde werkelijkheid. Er moet wel op worden gewezen dat de sociologische benadering ook enige risico’s voor de exegese met zich meebrengt. Sociologie is immers de bestudering van een bepaalde bestaande maatschappij, en dus zijn er moeilijkheden te verwachten als men de methodes ervan wil toepassen op historische leefsituaties uit een ver verleden. Vanuit de teksten van de Bijbel en daarbuiten is men niet per se voldoende gedocumenteerd om een totaalbeeld te krijgen van de maatschappij in een bepaalde tijd. Daar komt bij dat de sociologische methode in het algemeen meer aandacht besteedt aan de economische en institutionele dan aan de persoonlijke en religieuze aspecten van het menselijk bestaan.