Zoeken in kerkelijke documenten en berichten

In de moderne tijd verbleekt de gedachte aan het Laatste Oordeel: het christelijk geloof wordt geïndividualiseerd en is vooral op het eigen zielenheil gericht; de beschouwing van de wereldgeschiedenis wordt in plaats daarvan verregaand beheerst door de vooruitgangsgedachte. Toch is de dragende inhoud van de Oordeelsverwachting niet zomaar verdwenen. Hij neemt nu echter een geheel andere vorm aan. Het atheïsme van de negentiende en de twintigste eeuw is vanuit zijn wortels en doel een moralisme: een protest tegen de ongerechtigheden van de wereld en de wereldgeschiedenis. Een wereld waarin zo'n omvang aan ongerechtigheid, onschuldig lijden en machtscynisme bestaat, kan niet het werk van een goede God zijn. De God die deze wereld zou hebben te verantwoorden, zou geen rechtvaardige en al helemaal geen goede God zijn. Omwille van de moraal moet men deze God bestrijden. Zo leek het, omdat er geen God is die gerechtigheid verschaft, dat nu de mens zelf geroepen is de gerechtigheid tot stand te brengen. Waar het protest tegen God bij het zien van het lijden in deze wereld begrijpelijk is, is toch de aanspraak dat de mensheid zou kunnen en moeten doen wat geen God doet en kan doen, aanmatigend en van binnen uit onwaar. Dat daaruit pas de grootste wreedheden en vernietigingen van het recht volgden, is geen toeval, maar heeft zijn grond in de innerlijke onwaarheid van deze aanspraak. Een wereld die zichzelf gerechtigheid moet verschaffen, is een wereld zonder hoop. Niemand en niets antwoordt op het lijden van de eeuwen. Niemand en niets staat er borg voor dat het cynisme van de macht, onder welke ideologische dekmantel dan ook, de wereld niet verder beheerst. De grote denkers van de Frankfurter Schule, Max Horkheimer en Theodor W. Adorno, hebben het atheïsme en het theïsme dan ook gelijkelijk bekritiseerd. Horkheimer heeft radicaal bestreden dat er een of andere immanente vervanging voor God gevonden zou kunnen worden, maar tegelijk echter ook het beeld van een goede en rechtvaardige God afgewezen. In een uiterste radicalisering van het oudtestamentische verbod op het maken van beelden spreekt hij over "het hartstochtelijk verlangen naar de geheel Andere", die ongenaakbaar blijft – een schreeuw van verlangen, de ruimte in van de wereldgeschiedenis. Ook Adorno heeft resoluut vastgehouden aan deze beeldloosheid, die uiteraard ook het 'beeld' van de liefhebbende God uitsluit. Maar hij heeft ook steeds weer deze 'negatieve' dialectiek beklemtoond en gezegd dat gerechtigheid, werkelijke gerechtigheid, een wereld zou verlangen "waarin niet alleen het bestaande lijden afgeschaft zou zijn, maar ook het onherroepelijk verleden leed herroepen zou worden". Theodore W. Adorno, Negative Dialektik. (1966), Dritter Teil, III, 11, in: Gesammelte Schriften, Bd. VI, Frakfurt/Main 1973, 395 Dat zou echter - in positieve, en daarom niet bij hem passende symbolen uitgedrukt - betekenen dat gerechtigheid niet kan bestaan zonder opstanding van de doden. Een dergelijke verwachting veronderstelt echter “de opstanding van het vlees; dat is volkomen vreemd aan het idealisme, aan het rijk van de absolute geest”. Theodore W. Adorno, Negative Dialektik. (1966), Zweiter Teil, in: Gesammelte Schriften, Bd. VI, Frakfurt/Main 1973, 207