Maar ook op een ander gebied, dat nog meer eisen stelt dan de economie, heerst er bij de twee partijen, die in koude vrede naast elkaar leven, een gemeenschappelijke dwaling, nl. met betrekking tot de beginselen, die de respectievelijke eenheid bezielen. Een van de twee partijen bouwt haar sterke innerlijke eenheid op een valse idee, die bovendien de primaire rechten van de mens en van God schendt, maar die toch doeltreffend werkt; de andere partij daarentegen vergeet, dat zij reeds in het bezit is van een ware idee, die de toets van het verleden met goed succes heeft doorstaan, en schijnt over te hellen naar politieke beginselen, die duidelijk de eenheid verbreken.

In de tien jaren die sinds de oorlog zijn verlopen, heerste een sterke drang naar geestelijke vernieuwing: men wilde aan Europa een krachtige eenheid geven, uitgaande van de natuurlijke levensomstandigheden van zijn volken, met het doel een eind te maken aan de traditionele rivaliteiten tussen de volkeren onderling en de gemeenschappelijke verdediging van hun onafhankelijkheid en van hun vreedzame ontwikkeling te verzekeren. Deze nobele gedachte gaf aan de niet-Europese wereld, voor zover deze Europa goed gezind was, geen reden tot klachten en tot wantrouwen. Men was bovendien overtuigd, dat Europa gemakkelijk in zichzelf de dragende idee van zijn eenheid zou vinden. Maar de opeenvolgende gebeurtenissen en de onlangs gesloten overeenkomsten, waardoor, naar men meent, de weg tot de koude vrede is geopend, hebben niet meer als basis het ideaal van een bredere Europese eenwording. Velen menen inderdaad, dat de hoge politiek op het punt staat terug te keren tot het nationalistisch staatstype, dat zich opsluit in zichzelf, al zijn krachten centraliseert, wispelturig is in de keuze van zijn bondgenoten en bijgevolg niet minder verderfelijk is dan het type, dat in de afgelopen eeuw zo hoog in aanzien stond.

Maar al te gauw heeft men de enorme offers aan 26 mensenlevens en aan goederen vergeten, die dit staatstype heeft geëist en de verpletterende economische en geestelijke lasten, die het aan de mensheid heeft opgelegd. Maar de kern van de dwaling ligt hierin, dat men het nationale leven in de eigenlijke zin van het woord verwart met de nationalistische politiek: het eerste is een recht en een kostbaar bezit van een. volk en kan en moet bevorderd worden; de tweede kan men als bron van oneindig veel kwaad nooit genoeg afkeuren. Het nationale leven is in zich het werkend geheel van alle cultuurwaarden, die het eigen kenmerk zijn van een bepaalde groep en die de band vormen van haar geestelijke eenheid. Tegelijkertijd vormt het een eigen bijdrage tot verrijking van de cultuur van de gehele mensheid. In zijn wezen is dus het nationale leven iets van niet-politieke aard; dit blijkt, gelijk de geschiedenis en de praktijk bewijzen, uit het feit, dat het zich binnen dezelfde staat naast andere vormen van nationaal leven kan ontwikkelen, gelijk het zich ook kan uitstrekken tot over de politieke grenzen van een staat. Het nationale leven werd pas een beginsel van ontbinding der volkerengemeenschap, toen men het begon te misbruiken als middel tot politieke doeleinden; toen nl. de allesbeheersende en centraliserende staat de nationaliteit maakte tot basis van zijn streven naar expansie. Toen ontstond de nationalistische staat, bron van rivaliteit en haard van tweedracht.

Het is duidelijk, dat, wanneer de Europese gemeen: schap op deze weg voortgaat, haar eenheid uiterst zwak zal blijken in vergelijking met de eenheid van de tegenovergestelde groep. Haar zwakheid zou zeker aan hét licht treden, wanneer men bij een toekomstige vrede met beleid en rechtvaardigheid de nog hangende kwesties zou willen regelen. Men zegge niet, dat het dynamisme van de nationalistische staat in de nieuwe situatie geen gevaar meer zal opleveren voor de andere volken, omdat hij in de meeste gevallen de effectieve economische en militaire kracht zou missen; want ook het dynamisme van een denkbeeldige nationalistische macht, dat meer in het gevoel tot uitdrukking komt dan het zich in de praktijk laat gelden, wekt evenzeer afkeer bij anderen, kweekt wantrouwen en achterdocht bij de bondgenoten, belemmert het wederzijds begrip en bijgevolg ook de loyale samenwerking en onderlinge steun in dezelfde mate als wanneer het beschikte over effectieve macht.

Wat zou er in zulke omstandigheden worden van de gemeenschappelijke band, die de afzonderlijke staten tot een eenheid moet verbinden? Welke grootse en krachtige idee zou hen nog sterk kunnen maken in de verdediging en energiek in het verwezenlijken van een gemeenschappelijk beschavingsprogram? Sommigen willen deze idee zien in het eensgezind verwerpen van een levensvorm, die de vrijheid bedreigt, een levensvorm, die eigen is aan de andere groep. Zeker de afkeer van de slavernij is belangrijk, maar heeft slechts negatieve waarde en bezit niet dezelfde doeltreffende kracht om de geesten te prikkelen tot actie als een positieve en absolute idee. Deze positieve idee zou daarentegen kunnen zijn de liefde voor de door God gewilde vrijheid, die in overeenstemming is met de eisen van het algemeen welzijn, ofwel het ideaal van het natuurrecht als basis voor de organisatie van de staat en van de staten. Alleen deze en dergelijke geestelijke ideeën, die reeds eeuwenlang door de traditie van het christelijk Europa zijn verworven, kunnen de vergelijking doorstaan - en naarmate zij levend zijn zelfs zegevierend doorstaan met de valse, maar concrete en sterke idee, die schijnbaar en niet zonder geweld de andere groep tot een eenheid bindt, nl. de idee van een aards paradijs, dat werkelijkheid zal worden, zodra men er in slaagt, een bepaalde vorm van sociale organisatie te vestigen. Hoe bedrieglijk ook, toch slaagt deze idee er in om minstens naar buiten een vaste en harde eenheid te scheppen en opgang te maken bij onwetende massa's; ze weet haar aanhangers te bezielen tot activiteit en tot zelfopoffering. Diezelfde idee geeft in de politieke constructie, die er de uitdrukking van is, aan de leiders een grote macht om te misleiden en aan haar volgelingen de moed om als voorposten door te dringen tot binnen de gelederen van de andere groep.

Europa daarentegen wacht nog op het ontwaken van een eigen bewustzijn. Ondertussen schijnt het als model van wijsheid en organisatie van sociaal leven en als cultuurdrager in vele landen van de wereld zijn invloed te verliezen. In feite treft deze achteruitgang de aanhangers van de nationalistische politiek, die gedwongen zijn te wijken voor tegenstanders, die hun eigen methoden hebben overgenomen. Vooral bij sommige volkeren, die tot nog toe als koloniale volkeren worden beschouwd, is het organisch ontwikkelingsproces van politieke onafhankelijkheid, dat Europa met vooruitziende blik en met zorg had moeten leiden, snel ontaard in uitbarstingen van nationalisme, begerig naar macht. Men kan niet ontkennen, dat ook dit onverwacht oplaaien van het nationaal gevoel tot schade van het prestige en de belangen van Europa, gedeeltelijk althans, het gevolg zijn van zijn 'eigen slechte voorbeeld.

Gaat het hier alleen over een voorbijgaand verlies voor Europa? Wat in ieder geval moet blijven en ook zonder twijfel blijven zal, is het echte Europa, d.w.z. het geheel van alle geestelijke en maatschappelijke waarden, die het Westen heeft verzameld uit de rijkdom van zijn afzonderlijke naties om ze uit te delen aan heel de wereld. Europa zal ook in de toekomst, overeenkomstig de beschikkingen van de goddelijke Voorzienigheid, de bron en uitdeler kunnen zijn van deze waarden, als het zich weer bewust weet te worden van zijn eigen geestelijk karakter en de machtsvergoding weet te verwerpen. Zoals in het verleden de bronnen van zijn kracht en zijn cultuur bij uitstek christelijk waren, zo zal het, als het de grondslag en de band van zijn eenheid en van zijn ware grootheid wil hervinden, moeten terugkeren tot God en tot de christelijke idealen. En als deze bronnen gedeeltelijk opgedroogd schijnen, als deze band dreigt verbroken en de grondslag van zijn eenheid dreigt versplinterd te worden, dan rust de verantwoordelijkheid hiervoor in het verleden of het heden op beide partijen, die thans in angstige en wederzijdse vrees tegenover elkander staan.

Dit alles moet voor de mensen van goede wil in beide kampen voldoende reden zijn om er naar te verlangen, er voor te bidden en te werken, dat de mensheid verlost wordt van de zucht naar macht en heerschappij, en dat de Geest van God de soevereine heerser wordt over de wereld, waarin eens de Almachtige zelf geen ander middel koos om hen, die Hij liefhad, te redden dan een zwak kind te worden in een arme kribbe: "Parvulus enim natus est nobis, et filius datus est nobis, et factus est principatus super humerum eius: want een Kind is ons geboren, een Zoon is ons geschonken, de heerschappij Wordt op Zijn schouders gelegd." (Jes. 9, 6)