Dierbare medebroeders in het bisschopsambt,

Terwijl volop gewerkt wordt aan de voorbereidingen voor de komende Bijzondere Vergadering van de Bisschoppensynode voor Europa, zou ik u willen doen delen in de vreugde die ik ervaar bij het zien van de nieuwe situatie die met name in Midden- en Oost-Europa aan het groeien is. Ook wil ik u doen delen ook in de hoop die in mij gewekt wordt door de nieuwe perspectieven die zich openen voor het leven van de kerk in die gebieden. 

De weerklank en positieve gevolgen van de veranderingen die zich in dat deel van het 'oude werelddeel' hebben voltrokken, de universaliteit van het bisschopsambt en de gemeenschap van alle bisschoppen met Petrus' opvolger, brengen mij ertoe u enige gedachten mee te delen over de nieuwe situatie en de gevolgen daarvan voor de betrekkingen tussen katholieken en orthodoxen. 

Verschillende volken in Oost-Europa hebben sinds kort - God zij dank zonder bloedvergieten - het recht op de burgerlijke vrijheden teruggekregen met inbegrip van de vrijheid van godsdienst, die tientallen jaren lang in die streken beperkt, onderdrukt of afgeschaft was geweest. Die gunstige veranderingen zijn zeer zeker ook te danken aan de tussenkomst van God die vol wijsheid en geduld de loop der geschiedenis leidt naar haar laatste doel: "het heelal in Christus onder één Hoofd brengen" (Ef. 1, 10). 

Alle gelovigen, katholieken, orthodoxen, protestanten, leden van andere godsdiensten, hebben op een of andere wijze te lijden gehad onder een klimaat van verzet tegen godsdienstvrijheid en onder openlijke vervolging. Deze vervolging heeft haar hoogtepunt bereikt toen zowel in de Oekraine als in Roemenië en Tsjechoslowakije de plaatselijke katholieke Kerken uit de Byzantijnse traditie door de autoriteiten op slinkse wijze voor ontbonden en niet-bestaand werden verklaard. Er werd, vaak met geweld, op de katholieken pressie uitgeoefend om over te gaan tot de orthodoxe kerken. 

De tendens van de recente wetten aangaande de godsdienstvrijheid schijnt te waarborgen dat iedereen wettig zijn geloof kan belijden binnen een eigen organisatie en op eigen plaatsen van eredienst. 

Door deze nieuwe en positieve situatie heeft de katholieke kerk van de Latijnse ritus in verschillende landen zich kunnen reorganiseren, en is het leven van de kathol ieke kerken van de Byzantijnse ritus in de landen waar zij waren opgeheven, weer normaal geworden. De geschiedenis is bezig een grof onrecht te herstellen. De Heer heeft mij de genade geschonken om voor die kerken van de Byzantijnse ritus in West-Oekraïne en Roemenië bisschoppen te benoemen, In die kerken begint het openbare kerkelijke leven geleidelijk zijn normale loop te hervatten, treedt het weer naar buiten uit de verborgenheid waartoe het door de vervolgingen zo pijnlijk veroordeeld was. 

Ik heb ook bisschoppen mogen geven aan verschillende Latijnse diocesen die daar jarenlang van verstoken waren geweest. Hierdoor zal het leven in de kerk zich op geordende wijze kunnen ontwikkel en. Als leraren van het geloof en bedienaren van de verzoening bevorderen de herders immers de evenwichtige groei van hun kerken, en ontwikkelen zij tegelijk broederlijke betrekkingen met de andere christengelovigen, opdat de door Christus gewilde volledige eenheid tot stand zou komen; zo beantwoorden zij aan de beschikkingen van het Tweede Vaticaans Concilie, overgenomen in het kerkelijk Wetboek voor de Oosterse Kerken: "Praesertim vero Ecclesiae Pastores debent pro ea a Domino optata Ecclesiae unitatis plenitudine orare et a]laborare sollerter participando operi oecumenico Spiritus Sancti gratia suscitato" Wetboek, Codex van Canoniek Recht van de Oosterse Kerken, Codex Canonum Ecclesiarum Orientalium (1 okt 1991), 902 Vgl. Wetboek, Codex van het Canonieke recht, Codex Iuris Canonici (25 jan 1983), 755

Maar nu de katholieke kerk zich aan het reorganiseren is, zijn problemen en spanningen ontstaan tussen katholieken en othodoxen, met name doordat de droeve ervaringen van het verleden wonden hebben achtergelaten. Strijdpunten zijn in het bijzonder het eigendomsrecht en gebruik van de gewijde plaatsen die hadden toebehoord aan de katholieke kerken van de Byzantijnse ritus, maar die door de betreffende regeringen onteigend en voor een deel aan de orthodoxe kerken geschonken waren. 

Het geschil over de gewijde plaatsen heeft een ongunstige terugslag gehad, zelfs binnen het theologisch gesprek tussen de katholieke en de orthodoxe kerk, een gesprek dat toch, sinds het tien jaar geleden begon, zich gunstig ontwikkelde. Het gezamenlijk nadenken over de eisen die voortvloeien uit een broederlijk samenleven op weg naar volledige kerkelijke gemeenschap volgens Christus' wil voor zijn kerk zal ons allen helpen om een billijke oplossing te vinden, de roeping van een christen waardig. Wanneer een in het verleden begaan onrecht wordt hersteld, kan dit alleen maar bevorderlijk zijn voor de verdere ontwikkeling van de wederzijdse betrekkingen. 

Allen moeten ervan overtuigd zijn dat in deze conflicten, die meer van bijkomstige en praktische orde zijn, juist de dialoog het meest geschikte instrument is om te komen tot een broederlijke gedachtenwisseling waarin het geschil in een geest van rechtvaardigheid, liefde en vergevingsgezindheid kan worden opgelost. Broeders die een tijd lang hetzelfde lijden en dezelfde beproevingen hebben ondergaan mogen zich thans niet vijandig tegenover elkaar opstellen, maar moeten samen de zo hoopvolle toekomst tegemoet gaan. 

Het vraagstuk van de betrekkingen tussen de katholieken van de oosterse ritus en de orthodoxen is echter niet beperkt tot de landen in Oost-Europa; het stelt zich onder verschillende vormen overal waar oosterse katholieke kerken zich bevinden. Met name in het Midden-Oosten leven naast de kerken uit de Byzantijnse ritus ook de oude kerken uit de Alexandrijnse, Antiocheense, Armeense en Chaldeese traditie. De meest recente gebeurtenissen in dat gebied hebben aangetoond hoezeer in het bijzonder de katholieke, meestal kleine, gemeenschappen bedreigd worden. Deze landen worden geteisterd door eindeloze, vaak gewapende, conflicten. Vandaar dat steeds meer mensen naar elders wegtrekken, met als gevolg groeiende problemen zowel voor wie in hun vaderland achterblijven als voor de oosterse gemeenschappen die in de emigratie gevormd worden. 

De geest van wederzijds begrip en verbondenheid, geïnspireerd door het woord van Paulus die uitnodigt om "elkanders lasten te dragen" Vgl. Gal. 6, 2 , zal ertoe bijdragen de objectieve moeilijkheden op te lossen, zowel in de landen waar men vandaan komt als in de diaspora. Dat is des te noodzakelijker omdat in die gebieden katholieken en othodoxen vaak uit een en de zelfde kerkelijke traditie zijn voortgekomen en een gemeenschappelijk etnisch en cultureel erfgoed bezitten. 

De herders zullen erop toezien dat, overeenkomstig de nauwkeurige richtlijnen van het Tweede Vaticaans Concilie, de reorganisatie en het leven van de oosterse katholieke kerken zich voltrekken in een liefdevolle en waarachtige dialoog. De bisschoppen van de katholieke kerk, in het Concilie vergaderd, hebben in het decreet over de Oosterse Kerken verklaard: "Voor de instellingen, de liturgische riten, de kerkelijke tradities en de vormgeving van het christelijk leven van de oorsterse kerken heeft de katholieke kerk grote waardering"". 2e Vaticaans Concilie, Decreet, Over de Oosterse Kerken, Orientalium Ecclesiarum (21 nov 1964), 1 En zij hebben de wens geuit "dat zij zullen bloeien en zich met hernieuwde kracht zullen kwijten van de hun toevertrouwde taak". 2e Vaticaans Concilie, Decreet, Over de Oosterse Kerken, Orientalium Ecclesiarum (21 nov 1964), 1 Daartoe hebben de concilievaders bepaald: "Overal ter wereld moet dus worden gezorgd voor het voortbestaan en de groei van alle particuliere kerken" 2e Vaticaans Concilie, Decreet, Over de Oosterse Kerken, Orientalium Ecclesiarum (21 nov 1964), 4, door hun de geëigende pastorale middelen ter beschikking te stellen, opdat de kerken in staat zijn tot de dienst waartoe zij gehouden zijn, namelijk om hun gelovigen te leiden, te vormen en te heiligen. Want voor de particuliere kerken zijn de eigen liturgische, disciplinaire en theologische tradities "beter ( ... ) aangepast aan de leefwijze van de gelovigen en (lijken) meer geschikt om het welzijn van de zielen te bevorderen". 2e Vaticaans Concilie, Decreet, Over de Oosterse Kerken, Orientalium Ecclesiarum (21 nov 1964), 5 Dat is de maatstaf en pastorale richtlijn die uitgangspunt moet zijn bij de organisatie van de kerkelijke structuren, de theologische opleiding van hun geestelijkheid, de katechetische vorming van hun gelovigen. Daarin bestaat inderdaad de waarachtige pastorale dienst. 

Hetzelfde Tweede Vaticaans Concilie heeft ook geleerd dat de bekommernis om de eenheid van de christenen, welke deze kerken juist vanwege hun oorsprong gevoelen, een wezenlijk element is van hun leven evenzeer als van de katholieke Kerk in haar geheel: "De oosterse kerken die in gemeenschap leven met de Apostolische Stoel, hebben de bijzondere taak de eenheid van alle christenen, vooral van de oosterse te bevorderen, volgens de beginselen van het decreet van deze heilige kerkvergadering 'over de katholieke deelneming aan de oecumenische beweging', voornamelijk door gebed, voorbeeld, eerbiedige trouw aan de aloude oosterse tradities, betere onderlinge kennis, samenwerking en broederlijke waardering van mensen en dingen" 2e Vaticaans Concilie, Decreet, Over de Oosterse Kerken, Orientalium Ecclesiarum (21 nov 1964), 24

Deze richtlijn is onlangs opgenomen in het nieuwe kerkelijk Wetboek voor de Oosterse Kerken. Wetboek, Codex van Canoniek Recht van de Oosterse Kerken, Codex Canonum Ecclesiarum Orientalium (1 okt 1991), 903

Bij de ingewikkelde gebeurtenissen die aan de oorsprong staan van deze kerken een oorsprong die naar tijd en plaats verschilde was, afgezien van culturele omstandigheden en politieke situaties, het verlangen natuurlijk niet afwezig om de volledige kerkelijke gemeenschap te herstellen, vanzelfsprekend volgens de methoden en het aanvoelen van die tijd. Ondanks de conflicten die sindsdien zijn gerezen, is dat oogmerk niet verloren gegaan, ook al geraakte het erdoor soms op de achtergrond. In onze dagen streeft de theologische dialoog tussen de katholieke kerk en de gezamenlijke orthodoxe kerken naar dit doel, daarbij gebruik makend van nieuwe methoden en met een ander totaalperspectief, volgens de onderrichtingen en aanwijzingen van het Tweede Vaticaans Concilie. 

Het decreet over de oecumene heeft in krachtige en theologisch zeer geladen woorden verklaard: "Door de viering van de eucharistie des Heren wordt dus in deze afzonderlijke kerken de kerk van God opgebouwd en uitgebreid". 2e Vaticaans Concilie, Decreet, Over de oecumene, Unitatis Redintegratio (21 nov 1964), 15 "Hierdoor hebben de gelovigen in vereniging met hun bisschop door de Zoon, het Woord dat mens is geworden, gestorven en verheerlijkt, en onder de uitstorting van de Heilige Geest toegang tot God de Vader". 2e Vaticaans Concilie, Decreet, Over de oecumene, Unitatis Redintegratio (21 nov 1964), 15 Het is dus goed om met die kerken betrekkingen te onderhouden als met zusterkerken, om de woorden te gebruiken van paus Paulus VI in de breve die werd overhandigd aan de Patriarch van Constantinopel Athenagoras I H. Paus Paulus VI, Brief, Aan Patriarch Athanagoras I, Oecumenisch Patriarch van Constantinopel, over het herenigen van de Kerken van Oosten en het Westen, Anno ineunte (25 juli 1967)

De eenheid waarnaar gezocht wordt en waarnaar gezocht moet worden is de volledige gemeenschap in een en hetzelfde geloof, in de sacramenten en de leiding van de kerk Vgl. 2e Vaticaans Concilie, Constitutie, Over de Kerk, Lumen Gentium (21 nov 1964), 14, met volledige eerbiediging van de rechtmatige verschillen op het gebied van liturgie, kerkelijk tucht en theologie, zoals ik dat uiteen heb mogen zetten in de apostolische brief Euntes in mundum universum, bij gelegenheid van de duizendste verjaardag van het doopsel van de vorst van het Rus-rijk van Kiev. H. Paus Johannes Paulus II, Apostolische Brief, Naar aanleiding van de duizendste verjaardag van de doop van de Rus Kiev, Euntes in Mundum (25 jan 1988)

Dit heeft directe praktische gevolgen. Het eerste gevolg werd verwoord door paus Paulus VI - en is nog steeds geldig - in de rede die hij uitsprak in de kathedraal van het oecumenisch Patriarchaat, bij gelegenheid van zijn bezoek: "Zo zien wij duidelijker in dat het de taak is van de leiders der kerken, van hun hiërarchie, om de Kerken te leiden langs de weg die voert tot de hervonden volle gemeenschap. Zij moeten dit doen terwijl zij elkaar erkennen en eerbiedigen als herders van het hun toevertrouwde deel van de kudde van Christus, zorg dragend voor de innerlijke verbondenheid en de groei van het volk Gods, en met vermijding van alles wat het uiteen zou kunnen drijven of in verwarring brengen”. H. Paus Paulus VI, Brief, Aan Patriarch Athanagoras I, Oecumenisch Patriarch van Constantinopel, over het herenigen van de Kerken van Oosten en het Westen, Anno ineunte (25 juli 1967). 25 juli 1967: AAS 59 (1967), blz. 841 

Een tweede consequentie is de afwijzing van alle verkeerd proselitisme, het absoluut vermijden in het pastorale werk van iedere bekoring tot geweld en van iedere soort van pressie. De pastoraal heeft steeds de vrijheid van geweten te eerbiedigen, alsmede ieders recht om, zo hij dat wil, zich tot de katholieke kerk te bekennen. Het gaat er uiteindelijk om, het werken te eerbiedigen van de Heilige Geest die de Geest van waarheid is. Vgl. Joh. 16, 13 Het conciliedecreet over de oecumene heeft dit duidelijk verklaard: "Het werk dat afzonderlijke personen die de volledige katholieke gemeenschap verlangen, voorbereidt tot opneming in de kerk, onderscheidt zich duidelijk van het oecumenisch streven; maar er bestaat geen enkele tegenstelling tussen beide, want beide komen voort uit de wonderbare beschikking van God" 2e Vaticaans Concilie, Decreet, Over de oecumene, Unitatis Redintegratio (21 nov 1964), 4

Derde consequentie: het is natuurlijk niet voldoende om dwalingen te vermijden: het gemeenschappelijk leven moet positief in wederzijdse eerbied en overleg worden bevorderd. Deze houding is weloverwogen voorgesteld en aangenomen als gedragslijn bij de betrekkingen tussen katholieken en orthodoxen, hetgeen blijkt uit een gemeenschappelijke verklaring van paus Paulus VI en Patriarch Athenagoras I: "Vrucht van de liefdesdialoog tussen hun kerken moet een onzelfzuchtige samenwerking zijn op het gebied van gemeenschappelijke pastorale, sociale en intellectuele· actie, met een wederzijdse eerbiediging van beider trouw aan hun eigen kerken" H. Paus Paulus VI, Toespraak, Paus Paulus VI en Patriarch Athenagoras I, Gemeenschappelijke verklaring (28 okt 1967), 5 Zoals ik in de encycliek H. Paus Johannes Paulus II - Encycliek
Slavorum Apostoli
Ter herinnering aan het Evangelisatiewerk van de HH. Cyrillus en Methodius 1100 jaar geleden
(2 juni 1985) heb mogen opmerken, zal dat alles bijdragen tot een wederzijdse verrijking van de twee grote tradities van het Oosten en het Westen, en zal het de voortgang bevorderen op de weg naar de volle eenheid.

De oosterse katholieke Kerken kennen de leer van het Tweede Vaticaans Concilie over de oecumene en aanvaarden deze in een geest van vertrouwen; zij willen hun bijdrage leveren aan het zoeken naar de volle eenheid tussen katholieken en orthodoxen. 

Met vreugde mogen we vaststellen dat men in de wederzijdse betrekkingen zich hiervan goed bewust is, zoals uit recente verklaringen blijkt. 

Van ganser harte verlang ik dat overal waar oosterse katholieken en orthodoxen samen leven, er broederlijke betrekkingen mogen ontstaan, in wederzijds respect en in. oprecht zoeken naar een gemeenschappelijk getuigenis dat aan de éne Heer wordt gebracht. Dat zal niet alleen ertoe bijdragen om in concrete situaties met elkaar samen te leven, maar ook bevorderlijk zijn voor de theologische dialoog die alles wat orthodoxen en katholieken nog verdeeld houdt, wil overstijgen. Getrouwe getuigen zijn van Jezus Christus die ons heeft vrijgemaakt moet de eerste zorg zijn in deze tijd van zoveel culturele, sociale en politieke veranderingen. Zo zullen wij samen op geloofwaardige wijze het éne evangelie kunnen verkondigen van het heil en kunnen werken aan vrede en verzoening in een wereld die nog altijd bedreigd wordt door conflicten en oorlogen. 

Deze gevoelens en verwachtingen vertrouw ik toe aan de tussenkomst van de Maagd Theotokos, die in het Oosten en Westen gelijkelijk vereerd wordt, opdat zij als 'Odigitria' alle christenen moge leiden op de weg van het Evangelie en de volledige gemeenschap. En van ganser harte schenk ik u, dierbare broeders in het bisschopsambt, en aan de u toevertrouwde gemeenschappen een bijzondere apostolische zegen. 

Vanuit het Vaticaan, 31 mei 1991. 

Johannes Paulus II