Aan het eind van deze Tweede Buitengewone Synode moeten wij vooral God overvloedig dank zeggen die de paus heeft geïnspireerd tot het bijeenroepen van deze Synode. Wij zijn de Heilige Vader dankbaar omdat hij ons verenigd heeft om de sluiting van het Tweede Vaticaans Concilie twintig jaar geleden te herdenken. De Synode is voor ons een gelegenheid geweest opnieuw de gemeenschap te ervaren in de ene Geest in het ene geloof en de ene hoop, in de ene Katholieke Kerk, alsook in de gemeenschappelijke wil het Concilie te vertalen en te integreren in de praktijk en het leven van de Kerk. Wij hebben ons over en weer deelgenoot gemaakt van de vreugde en de hoop, maar ook van het lijden en de angst die de Kerk verspreid over de wereld vaak doormaakt.

Het doel waarvoor deze Synode bijeengeroepen werd was: het Tweede Vaticaans Concilie vieren, toetsen en bevorderen. Met dankbaarheid constateren wij dat wij dit doel werkelijk bereikt hebben, met hulp van God. Eensgezind hebben wij het Tweede Vaticaans Concilie gevierd als een genade van God en een gave van de Heilige Geest, waaruit talrijke geestelijke vruchten resulteerden voor zowel de universele Kerk als de afzonderlijke Kerken, en voor de mensen van onze tijd. We constateren eensgezind met vreugde dat het Concilie ook een wettige en waarachtige uitdrukking en interpretatie is van de geloofsschat zoals deze in de Heilige Schrift en in de traditie van de Kerk vervat ligt. Daarom hebben wij besloten door te blijven gaan op de weg die het Concilie ons aangaf. In volledige overeenstemming hebben wij de noodzaak erkend de kennis en de toepassing van het Concilie steeds meer te bevorderen, naar de letter en de geest. Op deze manier zal de aanvaarding van het Concilie voortgang vinden, zowel in de geestelijke verinnerlijking als in de praktische toepassing ervan.

De meeste gelovigen hebben het Concilie met enthousiasme begroet; weinigen hebben er hier en daar weerstand tegen geboden. Het staat vast dat het Concilie met zo veel instemming begroet is omdat het de Heilige Geest zijn Kerk hiertoe heeft aangespoord. Bovendien is er zelfs buiten de Katholieke Kerk door zeer veel mensen met de grootste aandacht naar gekeken. Wij moeten echter opmerken dat wij ondanks de enorme vruchten van het Concilie in alle eerlijkheid de tekortkomingen en de moeilijkheden in de toepassing ervan hebben moeten toegeven. Er zijn inderdaad schaduwzijden geweest in de tijd ná het Concilie, die gedeeltelijk te wijten waren aan een onvolledig begrip en een onvolledige toepassing van het Concilie, voor een ander gedeelte aan andere oorzaken. Blijlt echter dat men niet het recht heeft te zeggen dat van alles wat er na het Concilie naar boven is gekomen het Concilie de oorzaak was! Men moet zich met name afvragen waarom zich in wat men de Eerste Wereld noemt nogal vaak een vervreemding van de Kerk heeft gemanifesteerd. ondanks een even uitgebreide als diepgaande dogmatische leer over de Kerk, hoewel de vruchten van het Concilie ook daar zeer talrijk zijn geweest. In die landen echter waar de Kerk verstikt wordt door totalitaire ideologieën, of waar zij haar stem verheit tegen de sociale onrechtvaardigheden, lijkt het Concilie positiever aanvaard te zijn. Toch kan er niet ontkend worden dat ook op die plaatsen niet alle gelovigen zich volledig en totaal geïdentificeerd hebben met de Kerk en haar belangrijkste missie

Op heel wat plaatsen in de wereld ontbreekt het de Kerk aan materiële middelen en aan mankracht om haar missie te volbrengen. Voeg daar nog aan toe dat het niet zelden voorkomt dat haar met geweld belet wordt deze uit te voeren. In de rijke landen ontwikkelt zich steeds krachtiger een ideologie die gekarakteriseerd wordt door een trots zijn op de technische vooruitgang en een bepaald immanentisme dat tot verafgoding leidt van de materiële goederen (de zogenaamde consumptiemaatschappij). Daaruit kan een zekere blindheid ontstaan jegens de geestelijke en werkelijke waarden. Het is ook onmogelijk de aanwezigheid in de maatschappij te ontkennen van invloedrijke krachten die gekenmerkt worden door een zekere vijandigheid jegens de Kerk. Dit alles wijst erop, dat de 'vorst van deze wereld' en het 'mysterie van ongerechtigheid' ook in onze tijd werkzaam zijn. Van de interne oorzaken moeten naar voren gebracht worden een onvolledige en selectieve lezing van wat het Concilie ons leert en een oppervlakkige interpretatie van de doctrine ervan in de een of andere richting.
Enerzijds zijn er teleurstellingen geweest omdat men vond dat wij te aarzelend waren in de toepassing van de werkelijke doctrine van het Concilie; anderzijds volgde uit de onvolledige lezing van de documenten een eenzijdige presentatie van de Kerk als een louter institutionele structuur, ontdaan van haar mysterie. Waarschijnlijk zijn wij niet geheel vrij van verantwoordelij k heid als met name de jongeren de Kerk kritisch beschouwen, in haar slechts een instelling zien. Hebben wij deze opvatting bij hen misschien bevorderd door te zeer te praten over vernieuwing van de externe structuren van de Kerk en te weinig over God en Christus? Soms ook heeft het onderscheiden van de geesten ontbroken door geen goed onderscheid te maken tussen een wettige opening van het Concilie op de wereld en de aanvaarding van de mentaliteit en de orde van de waarden van een geseculariseerde wereld.

Uit deze en andere tekortkomingen blijkt de noodzaak het Concilie in zijn diepere zin te aanvaarden. Dit aanvaarden voltrekt zich in vier opeenvolgende stadia: een meer uitgebreide en diepgaande kennis van het Concilie, de innerlijke integratie ervan, een herbevestiging in de liefde, de verwezenlijking ervan in het heden. Slechts de innerlijke integratie en de praktische verwezenlijking in het leven kunnen de documenten van het Concilie leven inblazen en ze bezielend maken. De theologische interpretatie van de leer van het Concilie moel alle documenten in beschouwing nemen in hun nauwe betrekking op elkaar, waardoor het mogelijk wordt de volkdige betekenis van de uitspraken van het Concilie, die vaak zeer complex zijn, te begrijpen en uiteen te zetten. Er moet speciale aandacht besteed worden aan de vier grote Constituties van het Concilie, sleutels voor de interpretatie van de andere Decreten en Verklaringen. Het pastorale karakter van de documenten moet niet gescheiden worden van de dogmatische kracht ervan. Evenzo moet men er zich voor hoeden de letter van de geest te scheiden. Bovendien moet het Concilie begrepen worden in zijn continuïteit met de grote traditie van de Kerk; maar tegelijkertijd geeft de leer van het Concilie ons licht voor de Kerk en de mensen van onze tijd. De Kerk is dezelfde in alle concilies.

In de afzonderlijke Kerken een pastoraal programma op te zetten voor de komende jaren dat als doel heeft een nieuwe, breder en grondiger kennis van het Concilie en het in praktijk brengen ervan. Het middel daartoe zal vooral zijn een op grote schaal verspreiden van de documenten van het Concilie, de publikatie van studies die ze verklaren en ze toegankelijker maken voor alle gelovigen, zodat deze ze beter kunnen begrijpen. De leer van het Concilie moet binnen bereik van allen gebracht worden door lezingen en lessen, maar meer in het bijzonder gebruikt worden bij de voortdurende scholing van priesters en de seminaristen, van de mannelijke en vrouwelijke kloosterlingen en bij de catechese van de volwassenen. Van groot nut kunnen daarbij de Synodes van de diocesen en andere kerkelijke bijeenkomsten zijn. Een geschikt gebruik van de massamedia is ook aan te bevelen. Tenslotte zal het voor een goed verstaan en de toepassing van de leer van het Concilie van het grootste belang zijn kennis te nemen van de apostolische Exhortaties, die als het ware de vrucht zijn van de gewone Synodes die vanaf 1969 gehouden zijn.