H. Paus Johannes Paulus II - 29 oktober 1983
Het derde punt wordt me aan de hand gedaan door een zeer belangrijk thema, dat tijdens uw algemene vergadering in Venetië is aangeroerd: de rechten van het menselijk wezen tegenover bepaalde nieuwe mogelijkheden van de geneeskunde, vooral op het gebied van de "genetische manipulatie", welke aan het morele geweten van ieder mens een ernstige vraag stelt. Hoe is namelijk een dergelijke manipulatie te verzoenen met de opvatting, welke de mens een aangeboren waardigheid en een onaantastbare autonomie toekent?
Een strikt therapeutische ingreep welke zich de genezing van verschillende ziekten ten doel stelt, zoals die welke verband houden met chromosomengebreken, zal in beginsel als gewenst worden beschouwd, op voorwaarde dat ze naar de werkelijke bevordering van het persoonlijk welzijn van de mens streeft zonder zijn integriteit te benadelen of zijn levensvoorwaarden te schaden. Een dergelijke ingreep ligt namelijk in de logica van de christelijke moraaltraditie, zoals ik op 23 oktober 1982 zei tegenover de Pauselijke academie van wetenschappen Vgl. H. Paus Johannes Paulus II, Toespraak, Tot de deelnemers aan de studieweek van de Pauselijke academie van wetenschappen, Het experimenteren in de biologie moet bijdragen aan het algeheel welzijn van de mens (23 okt 1982).
Maar hier komt de vraag terug. Het is namelijk van groot belang te weten of een ingreep op het genetisch erfgoed, welke de grenzen van de therapie in strikte zin te buiten gaat, eveneens moreel aanvaardbaar moet worden geacht. Voordat dat waar blijkt te zijn, moeten verscheidene voorwaarden worden gerespecteerd en bepaalde uitgangspunten worden aanvaard. Staat mij toe enkele ervan in herinnering te roepen.
De biologische natuur van ieder mens is in die zin onaantastbaar, dat ze de grondslag vormt van de persoonlijke eigenheid van het individu in heel de loop van zijn geschiedenis. Iedere menselijke persoon wordt in zijn absoluut unieke bijzonderheid niet alleen gevormd door zijn geest, maar ook door zijn lichaam. Zo wordt in het lichaam en door het lichaam de persoon zelf geraakt in zijn concrete werkelijkheid. De waardigheid van de mens respecteren komt bijgevolg neer op het veiligstellen van deze eigenheid van de mens "corpore et anima unus" (lichamelijk en geestelijk, niettemin één wezen), zoals het Tweede Vaticaans Concilie zegt 2e Vaticaans Concilie, Constitutie, Over de Kerk in de wereld van deze tijd, Gaudium et Spes (7 dec 1965), 14. Op basis van deze antropologische visie moeten de fundamentele criteria worden gevonden voor de beslissingen die genomen moeten worden, als het gaat om niet strikt therapeutische ingrepen, bijvoorbeeld ingrepen die de verbetering van de menselijke biologische situatie op het oog hebben. Dit soort ingrepen mag vooral de oorsprong van het menselijk leven geen schade toebrengen, dat wil zeggen de voortplanting welke niet alleen verbonden is met de biologische, maar ook met de geestelijke vereniging van de ouders, die door de huwelijksband verenigd zijn; ze moeten bijgevolg de fundamentele waardigheid van de mensen en de gemeenschappelijke biologische natuur, welke aan de vrijheid ten grondslag ligt, eerbiedigen door manipulaties te vermijden die erop gericht zijn het genetisch erfgoed te wijzigen en groepen van andere mensen te scheppen op het gevaar af in de samenleving nieuwe marginalisaties te veroorzaken.
De fundamentele houding welke de ingrepen inspireren, waarover wij spreken, mag bovendien niet voortvloeien uit een racistische en materialistische mentaliteit, welke een menselijk welzijn beoogt, dat in werkelijkheid een afzwakking is. De waardigheid van de mens gaat zijn biologische situatie te boven.
De genetische manipulatie wordt eigenmachtig en onjuist wanneer ze het leven tot een object herleidt, wanneer ze vergeet met een menselijk subject te maken te hebben, dat in staat is tot denken en vrijheid, respect waardig is, welke zijn grenzen ook zijn; of wanneer ze op grond van criteria handelt welke niet op de algehele werkelijkheid van de menselijke persoon zijn gebaseerd op het gevaar af zijn waardigheid te schenden. In dit geval stelt ze de mens bloot aan grillen van anderen door hem van zijn autonomie te beroven.
Welk de wetenschappelijke en technische vooruitgang ook is, ze moet dus het grootste respect bewaren voor de morele waarden, die een bescherming van de waardigheid van de menselijke persoon vormen. En omdat het leven in de rangorde van de medische waarden het hoogste en meest wezenlijke goed van de mens is, is er een fundamenteel beginsel nodig: allereerst elke beschadiging verhinderen en vervolgens het welzijn zoeken en nastreven.
De uitdrukking 'genetische manipulatie' blijft, om de waarheid te zeggen, dubbelzinnig en moet het voorwerp vormen van een echt moreel onderscheidingsvermogen, want ze omvat enerzijds avontuurlijke proeven die erop gericht zijn een ik weet niet wat voor supermens te verwekken, en anderzijds heilzame ingrepen die het corrigeren van afwijkingen beogen, zoals bepaalde erfelijke ziekten, zonder nog te spreken van de nuttige toepassingen op de gebieden van de biologie van dieren en planten welke nuttig zijn voor de voedselproductie. In deze laatste gevallen beginnen sommigen te spreken van "genetische chirurgie", als om beter aan te geven, dat de arts niet ingrijpt om de natuur te wijzigen, maar om deze te helpen zich in haar lijn, die van de schepping, die door God gewild is, te ontplooien. Werkend op dit duidelijk delicate terrein sluit de onderzoeker zich aan bij het plan van God. God heeft gewild, dat de mens de koning van de schepping zou zijn. Aan u, chirurgen, specialisten van het laboratoriumwerk en huisartsen, doet God de eer aan met alle krachten van uw verstand mee te werken aan het scheppingswerk, dat op de eerste dag van de wereld begon.
Men kan alleen maar hulde brengen aan de onmetelijke vooruitgang welke in deze zin door de geneeskunde van de negentiende en twintigste eeuw is gemaakt. Maar zoals u ziet, is het meer dan ooit nodig de scheiding tussen wetenschap en ethiek te overwinnen en hun diepe eenheid terug te vinden. Het is de mens die u behandelt, de mens van wie juist de ethiek de waardigheid beschermt.
En terwijl ik u dank voor uw bezoek en uw vertrouwen, en me bewust ben van de zware verantwoordelijkheden die op u rusten, spreek ik mijn beste wensen uit voor uw werkzaamheden en uw getuigenis binnen de Medische wereldbond en te midden van uw medische medebroeders, en smeek de zegeningen af van God, de maker van het leven, over ieder van u, over uw werk, over uw gezinnen en uw vrienden.
