Deel 1

3. De paus heeft duidelijk zelf geschreven aan deze tekst. Zijn grote theologische bagage komt naar voren in de talrijke bekende, maar ook minder bekende citaten uit de kerkvaders, met wel een hoofdrol voor Augustinus. Hij gaat uitvoerig in op de ‘propositiones’ (voorstellen) van de bisschoppen aan het einde van de synode, en verwijst naar wat hem opviel in de door hem in de synode ingevoerde dialoogtijd. Hij herbeklemtoont ideeën uit Paus Benedictus XVI - Encycliek
Deus Caritas Est
God is Liefde
(25 december 2005) (bv. over Gods liefde die zo sterk is dat ze zich tegen God zelf keert) en uit de homilie over de eucharistie bij de slotviering van de Wereldjongerendagen in Keulen (bv. over de verandering die de eucharistie bewerkstelligt in de schepping als een soort “kernsplitsing in het zijn”).

4. De exhortatie vertoont een heldere structuur, rond drie kernwoorden: geloven – vieren – beleven. Het eerste deel, over “de eucharistie, een geheim waarin wij geloven”, is het meest meditatieve. De paus schetst er de eucharistie vanuit de Vader, de Zoon en de Geest. Te begrijpen vanuit Jezus’ lijden, dood en verrijzenis, voltooit zij de heilsgeschiedenis waarin God ons tegemoet komt en zich geheel en al aan ons schenkt. Daarom gaat de eucharistie, als Jezus’ zelfgave, oorzakelijk aan de Kerk vooraf: zij brengt de Kerk tot stand, en pas vervolgens brengt de Kerk ook de eucharistie tot stand, benadrukt de tekst (nr. 14). Vervolgens schetst de paus de relatie van alle sacramenten tot de eucharistie als hun voltooiing. Een pastorale vraag lijkt hij te stellen bij de initiatiesacramenten : is de volgorde doopsel – eucharistie (eerste communie) – vormsel nog wel aangepast aan onze tijd, in de verschillende culturen? Hierover zullen de bisschoppenconferenties zich verder bezinnen (nr. 18). Verder valt ook de hoge achting van de paus voor het huwelijk op, in de lijn van zijn voorganger die hij hierover ook citeert. De band verdiepen tussen de eucharistie als sacrament van de liefde en de liefde tussen man en vrouw in het huwelijk, beschouwt Benedictus XVI als “een noodzaak eigen aan onze tijd” (nr. 27). Het is op grond van deze waarheid betreffende de totale wederzijdse zelfgave in het huwelijk, die beeld is van Christus’ zelfgave aan de Kerk tot op het kruis, dat de paus met de synode de praktijk van de Kerk bevestigt dat hertrouwde echtgescheidenen niet tot de sacramenten worden toegelaten. Zij behoren daarentegen wel nog steeds tot de Kerk, die hen bijstaat met bijzondere attentie, en zij nemen deel aan de eucharistieviering, zij het zonder de communie te ontvangen (nr. 29).

Deel 2

5. Het tweede deel, over “de Eucharistie, een geheim dat wij vieren”, zet uiteen hoe de eucharistie als viering liturgisch beantwoordt aan wat ze wezenlijk is. Het deel vangt aan met enkele fundamentele beschouwingen over het samengaan van geloof en gebed, en de openbarende kracht van schoonheid naar Gods maatstaf. Vervolgens wordt de viering van de eucharistie als een handelen van de hele kerkgemeenschap beschreven. Dan gaat de paus in op de eigen taak van de voorganger, en de kunst van het vieren of de ars celebrandi. Hij doorloopt de structuur van de viering, en staat stil bij de ‘actieve deelneming’ van alle gelovigen. Opvallend is de aandacht voor wie niet op de gewone wijze kunnen deelnemen aan de viering: niet-katholieke gelovigen, mensen die enkel via communicatiemedia kunnen meevieren, zieken, gehandicapten, gevangenen, migranten. Een paragraaf over de noodzaak van catechese die binnenvoert in het geheim van de viering, en een over de waarde van eucharistische aanbidding, ronden dit deel twee af.

Van dit deel kunnen we voorts nog zeggen dat de vrees van sommigen er niet bewaarheid wordt. Anders dan soms vooraf werd gesuggereerd, blijkt er een volstrekt positieve beaming van de liturgische hervorming van het Tweede Vaticaans Concilie. Herhaaldelijk wordt de lectuur aanbevolen van de algemene inleiding van het Romeins missaal e.a. “dat men wellicht denkt te kennen (…), maar vaak is dat niet zo.” (nr. 40). Er is zo goed als geen sprake van misbruiken die dienen te worden bestreden (al wordt wel naar de recentere kerkelijke documenten verwezen die daartegen reageerden); veeleer wordt hier op positieve toon de liturgische logica geschetst en wordt dan dienende gehoorzaamheid gevraagd aan die logica, ook tegen elk ritualisme en automatisme in. Slechts op twee plaatsen wordt naar het gebruik van het Latijn verwezen (nr. 42 over het Gregoriaans, nr. 62 over grote vieringen met internationaal karakter). Nergens is sprake van een veralgemeende toelating om opnieuw in de ritus van paus Pius V te celebreren. Kortom, in deze exhortatie gaat het om het verder in de praktijk brengen van de liturgische hervorming, niet om een terugschroeven ervan.

Deel 3

6. Het meest uitdagende en misschien ook het mooiste deel van de exhortatie is dan het derde deel, over “de Eucharistie, een geheim dat wij beleven”. Het leven van christenen moet uiteindelijk een eucharistische gestalte verwerven. De eucharistie als ontmoeting met de Levende zal alle dimensies van het mens zijn doordesemen. Zij doet ons kiezen voor een andere levensstijl en beïnvloedt alle terreinen van het leven. Christenen moeten dan ‘zondagse’ (sonntägliche) mensen zijn (nr. 72). Dat begint bij de beleving van de zondag, waarin de viering een centrale plaats bekleedt. De paus gaat ook de vraag niet uit de weg naar vieren in de afwezigheid van een priester, vraag die zich in de verschillende culturen op heel verscheiden wijzen stelt (nr. 75). Maar de viering is niet het enige: op zondag komen ook werken en rusten in een ander perspectief te staan. De dag van de Heer is verder ook de dag van zijn Lichaam, de kerkgemeenschap: het “toebehoren aan de kerkgemeenschap” is “een eucharistische vorm van het christelijk bestaan” en het samengaan van secularisering en individualisering is geen toeval (nr. 76). De paus vervolgt dan met enkele beschouwingen over de eigen relatie van leken, priesters en religieuzen tot de eucharistie, de morele transformatie die groeit uit de eucharistische transformatie, en de vereiste van “eucharistische coherentie” in de opbouw van de samenleving, waarbij de sociale en politieke verantwoordelijken een bijzondere roeping hebben. Zo komt hij bij het thema van zending en getuigenis, en van “Eucharistie, brood gebroken voor de wereld” (nr. 88). De eucharistie bouwt ook de sociale werkelijkheid op, zij heiligt de wereld en de hele schepping (nr. 92).

7. Tot slot kondigt de paus het verschijnen aan van een compendium om de gelovigen te helpen om het eucharistisch mysterie te geloven, te vieren en te beleven. Daarin zullen teksten uit de ‘Catechismus-Compendium
Catechismus van de Katholieke Kerk
(15 augustus 1997)’ worden opgenomen, gebeden, toelichting bij de eucharistische gebeden uit het Missaal, “en al wat nuttig zal kunnen blijken voor het correcte verstaan, voor de viering en voor de aanbidding van het sacrament van het altaar” (nr. 93).