(RKK - Haarlem 9 september 2015) – Paus Franciscus heeft onlangs middels twee apostolische brieven Vgl. Paus Franciscus, Motu Proprio, De Heer Jezus, barmhartige rechter - Enkele aanpassingen van het kerkelijk wetboek aangaande het huwelijksrecht, Mitis Iudex Dominus Iesus (15 aug 2015) Vgl. Paus Franciscus, Motu Proprio, De milde en barmhartige Jezus - Inzake enkele aanpassingen in het kerkelijk wetboek van de Oosterse Kerken aangaande het huwelijksrecht, Mitis et Misericors Iesus (15 aug 2015) een aantal wetswijzigingen doorgevoerd. Deze hervorming betreft het huwelijksrecht. RKK vraagt aan hulpbisschop Jan Hendriks van Haarlem-Amsterdam, in Rome summa cum laude gepromoveerd in het canoniek recht, wat de betekenis van deze hervorming is.
Kan een Paus zomaar de wet veranderen?
De Paus kan kerkelijke wetten veranderen, maar niet de wetten die God heeft gegeven. Zo’n goddelijke wet is bijvoorbeeld dat een sacramenteel huwelijk – dat wil zeggen een huwelijk van twee gedoopten – niet ontbonden kan worden. De katholieke kerk kent wel een procedure om vast te stellen of er redenen zijn waarom het huwelijk niet geldig tot stand is gekomen. Als hun huwelijk niet geldig was, kunnen mensen een ‘nieuw’ huwelijk sluiten. De Paus heeft de regels voor deze procedure veranderd zodat die voor mensen gemakkelijker toegankelijk wordt en minder ambtelijk. In de buitengewone bisschoppensynode van 2014 was die wens uitgesproken en het Bisschoppensynodes
Instrumentum Laboris voor de 14e Gewone Bisschoppensynode (2015)
De roeping en de missie van het gezin in de Kerk en de moderne wereld
(23 juni 2015) heeft het er ook over. Paus Franciscus had een commissie ingesteld om deze verandering voor te bereiden.
Wat is de voornaamste verandering die Paus Franciscus in het kerkelijk recht heeft doorgevoerd?
Voortaan is één uitspraak van een kerkelijke rechtbank, officialaat geheten, voldoende om de nietigheid vast te stellen en die moet binnen één jaar worden gedaan; tot nu toe moesten er twee gelijkluidende uitspraken zijn van twee verschillende kerkelijke rechtbanken; er is verder een kort proces ingevoerd in gevallen die duidelijk zijn; in dat geval kan de diocesane bisschop oordelen; zo’n procedure zou al binnen anderhalve maand beëindigd kunnen zijn, maar die kan alleen worden toegepast als beide partners de nietigheid willen en de nietigheid inderdaad gemakkelijk bewezen kan worden. Als uit een document bewezen kan worden dat het huwelijk ongeldig is, kan de nietigheid zelfs nog sneller worden uitgesproken, in een zogenaamd “documentair proces”. Dit kan bijvoorbeeld wanneer een huwelijk van katholieken niet voor de kerk gesloten was of voor een niet-bevoegde geestelijke of er niet was gedispenseerd in een huwelijksbeletsel. Een andere verandering is dat leken voortaan meer kunnen worden ingeschakeld in de beoordeling – twee van de drie rechters kunnen leken zijn; als er geen drie rechters kunnen zijn, kan met één rechter volstaan worden en de diocesane bisschop wordt uitgenodigd zelf als rechter op te treden omdat hij de eerste rechter in het bisdom is. Deze veranderingen in de procedure om de nietigheid van huwelijken vast te stellen, maken die procedure eenvoudiger.
Hoe bijzonder is deze wetswijziging?
Vroeger waren er weinig scheidingen en tot halverwege de twintigste eeuw werd niet zoveel gebruik gemaakt van de mogelijkheid om het huwelijk nietig te laten verklaren. Maar de huwelijksprocedure zoals we die kennen bestaat al eeuwen en er zijn vaker veranderingen geweest. Dit is echter een grote en ingrijpende wijziging, ik denk zelfs zonder precedent.
Wat is nietigverklaring? Op basis waarvan wordt dit oordeel uitgesproken?
Het oordeel dat het huwelijk nietig is wordt uitgesproken wanneer de rechters er moreel zeker van zijn dat het huwelijk niet geldig was gesloten. Dit kan zijn doordat de partners niet vrij waren, onvolwassen, een persoonlijkheidsstoornis hadden die maakte dat ze niet goed konden kiezen of een huwelijksleven kunnen leiden. Andere gronden voor nietigheid zijn het uitsluiten van de huwelijkstrouw, van kinderen of van de onontbindbaarheid. Ook een huwelijk onder dwang of uit angst gesloten is niet geldig, evenals een huwelijk dat door bedrog tot stand is gekomen.
Wat betekent deze hervorming voor de uitoefening van het ambt van de diocesane bisschop?
Zoals vermeld wordt de diocesane bisschop geroepen om zelf meer actief rechter te zijn. In de korte procesvorm is hij het alleen die mag oordelen. Het schijnt dat de Paus dit zelf gewild heeft; hij vond dat het meer zekerheid gaf dat ook in de korte vorm de zorgvuldigheid in acht wordt genomen als de beslissing door de bisschop zelf moet worden genomen. De bisschop kan zich natuurlijk wel laten adviseren en helpen.
Is de nieuwe procedure niet vatbaarder voor misbruik?
Dat is altijd zo geweest. Elke procedure kan worden misbruikt. In de nieuwe regeling is een zwakke schakel dat een minder competente rechtbank niet gecorrigeerd wordt door een tweede instantie. Ook lijkt me een moeilijkheid dat een bisschop onder druk kan komen te staan van verwachtingen van mensen. Maar de praktijk zal het leren!
Stel nu dat een bisschop het vonnis van nietigverklaring over een huwelijk uitspreekt, maar iemand heeft er weet van dat de aanvragers de boel hebben geflest, is het huwelijk dan toch nietig?
De nietigverklaringsprocedure is een onderzoek naar de waarheid over het huwelijk: was het geldig gesloten of niet? Dus: hoe zit het eigenlijk met dit huwelijk? De rechter mag alleen besluiten dat het huwelijk nietig is als hij moreel zeker is. Als het oordeel dat het huwelijk nietig is, is gegeven op basis van valse informatie, blijft het huwelijk dus geldig, het oordeel klopt dan alleen niet.
Sommigen menen dat de Paus de leer over het huwelijk heeft veranderd. Wat zegt u daarop?
De leer over het huwelijk is niet veranderd en dat kan ook niet, tenminste niet waar het de onontbindbaarheid betreft. In de presentatie van de beide Motu Proprio’s Vgl. Paus Franciscus, Motu Proprio, De Heer Jezus, barmhartige rechter - Enkele aanpassingen van het kerkelijk wetboek aangaande het huwelijksrecht, Mitis Iudex Dominus Iesus (15 aug 2015) Vgl. Paus Franciscus, Motu Proprio, De milde en barmhartige Jezus - Inzake enkele aanpassingen in het kerkelijk wetboek van de Oosterse Kerken aangaande het huwelijksrecht, Mitis et Misericors Iesus (15 aug 2015) is dat dan ook sterk beklemtoond. De Paus wil alleen tegemoet komen aan mensen die in een moeilijke situatie verkeren en hen zo goed mogelijk helpen door de procedure minder ambtelijk te maken, sneller, eenvoudiger en – als het even kan – gratis.
In zijn apostolische brieven schrijft de Paus ook iets over het verband tussen het plegen van abortus en de ongeldigheid van een huwelijk. Hoe zit dat?
Dat staat niet in het document van de Paus maar in de bijgevoegde regels voor de procedure Paus Franciscus - Motu Proprio
Ratio procedendi in causis ad matrimonii nullitatem declarandam
Procedurele regels voor de behandeling van de zaken van nietigheid van een huwelijk - Bij het Motu Proprio Mitis Iudex Dominus Iesus
(15 augustus 2015). Dat artikel gaat over de vraag wanneer een kort proces kan worden toegepast dat door de diocesane bisschop met een oordeel wordt afgesloten. Eén van de situaties die dan worden genoemd is als iemand zo tegen het krijgen van kinderen is, dat abortus wordt gepleegd om nakomelingschap te verhinderen. De abortus is dan een duidelijk teken dat iemand kinderen uitsluit en dat gaat tegen het wezen van het huwelijk in, want het wezen van een huwelijk is dat het open staat voor kinderen. Die abortus maakt zó duidelijk wat er aan de hand is, dat een kort proces kan worden gedaan.
Wat voor gevolgen zal deze hervorming hebben voor de rechtspraktijk in de Nederlandse bisdommen?
Daar zullen de Nederlandse bisdommen in de komende tijd zeker nog over gaan praten, allereerst in het overleg van de officialaten. Ik wil daar nu nog niet op vooruit lopen. In ieder geval zullen ze de nieuwe regelingen die de Paus gegeven heeft toepassen. Die veranderingen gaan op 8 december in.
Publicatiedatum: 9 september 2015
Laatst bewerkt: 16 september 2015