De Heilige Stoel is er dus van overtuigd dat het vooral 'de ziel van de vrede' is die versterkt moet worden, dat wil zeggen, een betere verhouding tussen de staten, welke verkregen wordt door de menselijke voorwaarden van personen en volkeren te verbeteren in het genieten van hun vrijheden en fundamentele rechten zoals die door de verschillende beschavingen worden voorgelegd. Daarom neemt de Heilige Stoel, evenals hij er toe gekomen was deel te nemen aan de conferentie van Helsinki over de veiligheid en samenwerking in Europa, op dezelfde wijze deel aan de bijeenkomst die op het ogenblik in Madrid wordt gehouden zoals tevoren in Helsinki en Belgrado, en verheft de Heilige Stoel zijn stem ten gunste van de eerbiediging van de godsdienstvrijheid, een fundamenteel element voor de vrede van de geesten. Ik heb aan dit onderwerp een bijzondere bezinning willen wijden in een document dat gezonden werd aan de staatshoofden van de landen die het slotdocument van Helsinki hebben ondertekend, een bezinning die volgens mij ook op breder internationaal vlak, voor andere landen en andere continenten van toepassing is. H. Paus Johannes Paulus II, Boodschap, Tot de Staatshoofden aanwezig bij de ondertekening van de Slotakte van Helsinki (1 sept 1980)

Men kan niet spreken over godsdienstvrijheid, die hoogste vorm van geestelijke vrijheid welke aan de humus van de beschaving en de cultuur kan ontspruiten, indien men abstractie maakt van het grondbeginsel dat ik verschillende malen in herinnering heb geroepen, namelijk dat de integrale mens het eerste subject is van de cultuur, zoals hij haar unieke object en doel is. Vgl. H. Paus Johannes Paulus II, Toespraak, Tot de 'United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization' (UNESCO), Parijs, De algehele menselijkheid van de mens komt tot uitdrukking in de cultuur (2 juni 1980), 7 Wanneer men de godsdienstvrijheid schendt, haar onderdrukt, beperkt, verstikt doet men de mens de hoogste smaad aan, want de geestelijke en godsdienstige dimensie is de dimensie waaraan iedere andere menselijke grootsheid wordt afgemeten. Immers, de godsdienst in het algemeen, en het christendom in het bijzonder, is door een fundamentele band verbonden met de hoogste vormen van de cultuur. Vgl. H. Paus Johannes Paulus II, Toespraak, Tot de 'United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization' (UNESCO), Parijs, De algehele menselijkheid van de mens komt tot uitdrukking in de cultuur (2 juni 1980), 9

Om de ontelbare getuigenissen te staven volstaat het te herinneren, voor wat Europa betreft, aan de doorslaggevende invloed welke de persoon en het werk van de patroonheiligen van ons continent hebben uitgeoefend op de geestelijke en materiële ontwikkeling van zo verschillende maar toch door gemeenschappelijke geestelijke belangen verbonden volkeren, waaraan buitengewone mensen zoals de heilige Benedictus in het Westen en de heiligen Cyrillus en Methodius in het Oosten hun leven hebben gewijd. En met vreugde roep ik hen hier in herinnering, tijdens deze bijeenkomst vandaag, omdat de eerste bij verschillende plechtige gelegenheden is gevierd in het afgelopen jaar ter gelegenheid van de vijftienhonderdste verjaardag van zijn geboorte, en de anderen kortgeleden eveneens uitgeroepen zijn tot patronen van Europa, een gebeurtenis die gunstig ontvangen is op ons continent en in de wereld.

Overigens moet benadrukt worden dat het erfgoed dat de andere continenten kenmerkt - met evenwel verschillende culturele en historische modellen - eveneens zijn oorsprong en verklaring vindt in de godsdienstige, humanistische en ethische inspiratie van de verschillende godsdiensten, zoals ik eveneens voor de UNESCO heb benadrukt. Vgl. H. Paus Johannes Paulus II, Toespraak, Tot de 'United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization' (UNESCO), Parijs, De algehele menselijkheid van de mens komt tot uitdrukking in de cultuur (2 juni 1980), 9

Ik zou graag nog een andere overweging willen toevoegen betreffende het geestelijke vlak, welke de ontwikkeling van de mens in zijn integraliteit en de vooruitgang van de volkeren aangaat. In mijn recente encycliek H. Paus Johannes Paulus II - Encycliek
Dives in Misericordia
Over de Goddelijke Barmhartigheid
(30 november 1980) heb ik naar voren gebracht dat er onder de redenen tot ongerustheid welke de huidige mens overvallen, een 'soort misbruik van het begrip rechtvaardigheid' bestaat en zelfs 'een praktische vervalsing', te wijten aan het feit dat 'de plannen en werken die van het begrip rechtvaardigheid uitgaan en die moeten leiden tot verwezenlijking van de rechtvaardigheid in de omgang van de mensen, groeperingen en menselijke samenlevingen in de praktijk niet zelden worden misvormd. Ofschoon zij zich dan doorgaans op hetzelfde begrip rechtvaardigheid beroepen, bewijst toch de ervaring, dat de rechtvaardigheid door andere, negatieve krachten zoals naijver, haat en zelfs wreedheid, wordt overtroffen. Dan wordt het verlangen de vijand te vernietigen, zijn vrijheid te beperken, hem zelfs terug te brengen tot een staat van totale afhankelijkheid van de ander, de eigenlijke beweegredenen van het handelen; en dat is in tegenspraak met het wezen van de rechtvaardigheid, welk er op is gericht de gelijkheid en onpartijdigheid tussen de strijdende partijen te versterken'. H. Paus Johannes Paulus II, Encycliek, Over de Goddelijke Barmhartigheid, Dives in Misericordia (30 nov 1980), 12

Een dergelijke 'vervalsing' van de rechtvaardigheid is een ervaring die de mensheid ook vandaag nog opdoet door oorlogen, revoluties of internationale crises, en die het moeilijk zoal niet onmogelijk maakt, aangepaste, stabiele en met de natuurlijke waardigheid van de volkeren in overeenstemming zijnde oplossingen voortgang te doen vinden. Dit criterium kan op bijna alle crises worden toegepast en vooral op die crises die onoplosbaar of chronisch lijken. Daaronder moeten we als typerend vermelden het probleem van het Midden-Oosten. Hoe kan men inderdaad denken aan het instellen van een stabiele vrede, indien men niet in gelijke mate rekening houdt met de eisen van alle daarbij betrokken volkeren, met hun bestaan en hun veiligheid evenals met de mogelijkheid de grondslagen te leggen voor een toekomstige samenwerking?

Het is duidelijk dat hier de eis, met de absolute aanspraken, het eigen recht te verkrijgen nooit tot vrede zal leiden, omdat die eis de ontkenning of buitensporige vermindering veronderstelt van het recht van de ander; terwijl slechts de billijkheid, dat wil zeggen, het vermogen evenwicht te scheppen tussen de voordelen en het afstand doen van de kant van alle betrokken partijen de weg kan openen voor een globale overeenkomst om in gemeenschap te leven. Dit betekent dat er, zoals ik het in de encycliek zei, geen rechtvaardigheid is, indien ze niet wordt aangevuld door de liefde. Een dergelijke geesteshouding wordt vergemakkelijkt, indien men zich er rekenschap van geeft dat volkeren als personen eigen en gemeenschappelijke goederen bezitten, en dat deze laatsten niet deelbaar zijn, maar dat men er alleen samen van kan genieten door een oprechte en vertrouwensvolle samenwerking te beleven.