Bij elke opzet van een integrale ecologie die de mens niet uitsluit, is het onontbeerlijk de waarde van de arbeid te integreren, die door de heilige Johannes Paulus II met zoveel wijsheid in zijn encycliek H. Paus Johannes Paulus II - Encycliek
Laborem Exercens
Op de negentigste verjaardag van de encycliek Rerum Novarum
(14 september 1981) is ontwikkeld. Wij herinneren eraan dat God volgens het Bijbelverhaal de mens in de pas geschapen tuin plaatste Vgl. Gen. 2, 15 niet alleen om de zorgen voor het bestaande op zich te nemen (behoeden), maar om er te werken, opdat het vruchten zou voortbrengen (bebouwen). De arbeiders en de handwerkslieden “houden de goederen van deze wereld in stand” (Sir. 38, 33). In werkelijkheid is het menselijk ingrijpen dat een verstandige ontwikkeling van de schepping begunstigt, de meest geëigende wijze om ervoor te zorgen, omdat dit inhoudt een instrument van God te worden om te helpen de mogelijkheden die Hijzelf in de dingen heeft geschreven, naar boven te laten komen: “De Heer laat de aarde geneeskrachtige kruiden voortbrengen en een verstandig man versmaadt die niet” (Sir. 38, 4).

Als wij proberen te denken aan wat de geëigende relaties van de mens met de wereld die het omgeeft, zijn, is het noodzakelijk een juiste opvatting over arbeid te hebben, omdat, als wij spreken over de relatie van de mens tot de dingen, zich de vraag stelt omtrent de zin en het doel van de invloed van de mens op de werkelijkheid. Wij hebben het niet alleen over het handwerk of het bewerken van de aarde, maar over iedere activiteit die een of andere verandering van het bestaande inhoudt, van het uitwerken van een maatschappelijke studie tot het project van een technologische ontwikkeling. Iedere vorm van arbeid veronderstelt een idee over de relatie die het menselijk wezen kan of moet aanknopen met wat anders is dan hij. De christelijke spiritualiteit heeft samen met de contemplatieve verwondering over de schepsels die wij in de heilige Franciscus van Assisi vinden, ook een rijk en gezond idee ontwikkeld over arbeid, zoals wij dat bijvoorbeeld ontmoeten in het leven van de zalige Charles de Foucauld en zijn leerlingen.

Laten wij ook iets oppakken uit de lange kloostertraditie. Aan het begin begunstigde zij in zekere zin de vlucht uit de wereld door zo te trachten zich te verwijderen van de decadentie van de stad. Daarom zochten de monniken de woestijn, ervan overtuigd dat het de geschikte plaats was om de tegenwoordigheid van God te herkennen. Vervolgens wilde de heilige Benedictus van Norcia dat zijn monniken in gemeenschap leefden en daarbij gebed en studie verenigden met handwerk (Ora et labora). Dit invoeren van handwerk dat van spirituele betekenis is doortrokken, bleek revolutionair zijn. Men leerde rijping en heiliging te zoeken in een vervlechting van bezinning en arbeid. Deze manier van het beleven van de arbeid stelt ons meer in staat tot de zorg en het respect voor het milieu, vervult onze relatie met de wereld van een gezonde soberheid.

Wij stellen dat “de mens de ontwerper, het centrum en het doel van het gehele sociaaleconomische leven is”. 2e Vaticaans Concilie, Constitutie, Over de Kerk in de wereld van deze tijd, Gaudium et Spes (7 dec 1965), 63 Wanneer desalniettemin in het menselijk wezen het vermogen om te aanschouwen en te respecteren verloren gaat, worden de voorwaarden geschapen dat het idee van arbeid wordt verdraaid. Vgl. H. Paus Johannes Paulus II, Encycliek, Ter gelegenheid van de honderdste verjaardag van de encycliek Rerum Novarum, Centesimus Annus (1 mei 1991), 37 Men moet er altijd aan denken dat de mens tegelijkertijd “in staat is zelf de verantwoordelijke bewerker te zijn van zijn materiële verbetering, zijn morele vooruitgang, de volledige vervulling van zijn geestelijke bestemming”. H. Paus Paulus VI, Encycliek, Over de ontwikkeling van de volken, Populorum Progressio (26 mrt 1967), 34 Arbeid zou de omgeving moeten zijn voor deze veelvormige persoonlijke ontwikkeling, waar veel dimensies van het leven mee gaan spelen; creativiteit, planning van de toekomst, ontwikkeling van vermogens, beoefening van waarden, communicatie met anderen, een houding van verering. Daarom eist de maatschappelijke werkelijkheid van de wereld van vandaag meer dan de beperkte belangen van de ondernemingen en een discutabele economische rationaliteit dat “als prioriteit het doel wordt nagestreefd alle mensen toegang tot werk te verschaffen”. Paus Benedictus XVI, Encycliek, Liefde in Waarheid - Over de integrale ontwikkeling van de mens in liefde en waarheid, Caritas in Veritate (29 juni 2009), 32

Wij zijn vanaf onze schepping geroepen tot arbeid. Men moet niet trachten de menselijke arbeid steeds meer te vervangen door technologische vooruitgang: door zo te doen zou de mensheid zichzelf vernietigen. Arbeid is een noodzaak, is een deel van de zin van het leven op deze aarde, een weg van rijping, menselijke ontwikkeling en persoonlijke verwezenlijking. In deze zin moet het helpen van de armen met geld altijd een voorlopige remedie zijn om het hoofd te bieden aan noodsituaties. Het ware doel zou altijd moeten zijn hun door arbeid een waardig leven toe te staan. De oriëntatie van de economie heeft echter een soort technologische vooruitgang bevorderd die erop gericht is de productiekosten te reduceren door de vermindering van de arbeidsplaatsen die door machines worden vervangen. Het is nog een wijze waarop het handelen van het menselijk wezen zich tegen zichzelf kan keren. Het verminderen van arbeidsplaatsen “heeft ook een negatieve uitwerking op economisch vlak door voortgaande erosie van het ‘sociale kapitaal’, ofwel door het ondermijnen van het geheel van betrekkingen die op vertrouwen, betrouwbaarheid en het naleven van de regels gebaseerd zijn, en die onontbeerlijk zijn voor ieder samen leven van burgers”. Paus Benedictus XVI, Encycliek, Liefde in Waarheid - Over de integrale ontwikkeling van de mens in liefde en waarheid, Caritas in Veritate (29 juni 2009), 32 Uiteindelijk “is de menselijke prijs ook de economische prijs en eisen economische misstanden ook een menselijke prijs”. Paus Benedictus XVI, Encycliek, Liefde in Waarheid - Over de integrale ontwikkeling van de mens in liefde en waarheid, Caritas in Veritate (29 juni 2009), 32 Ervan afzien te investeren in mensen om meer onmiddellijke winst te bereiken is een zeer slechte zaak voor de maatschappij.

Wil het mogelijk blijven werk te bieden, dan is het onontbeerlijk een economie te bevorderen die een diversificatie van productie en creativiteit van ondernemen begunstigt. Er is bijvoorbeeld een grote verscheidenheid aan landbouwsystemen voor voedsel op kleine schaal, die het merendeel van de wereldbevolking blijft voeden, waarbij een beperkt gedeelte van het gebied en het water wordt gebruikt en minder afval wordt geproduceerd, hetzij op kleine stukjes bouwland en in moestuinen, als bij de jacht en de bosbouw, hetzij bij de visserij. De schaaleconomieën dwingen vooral in de agrarische sector de kleine boeren hun land te verkopen of van hun traditionele culturen af te stappen. Pogingen van enkelen van hen om andere, meer gediversifieerde vormen van productie te ontwikkelen blijken nutteloos op grond van de moeilijkheid om toegang te krijgen tot de regionale of wereldmarkten of omdat de infrastructuur van verkoop en vervoer ten dienste staat van de grote ondernemingen. De autoriteiten hebben het recht en de verantwoordelijkheid maatregelen te nemen die een duidelijke en krachtige steun zijn voor de kleine producenten en de diversificatie van de productie. Voor een economische vrijheid waarvan allen werkelijk profijt hebben, kan het soms noodzakelijk zijn degenen die de meeste middelen en financiële macht bezitten, grenzen te stellen. Het eenvoudig verkondigen van economische vrijheid, wanneer echter de werkelijke omstandigheden het verhinderen dat velen er in werkelijkheid toegang toe hebben, en de toegang tot werk wordt verminderd, wordt een tegenstrijdig verhaal dat de politiek geen eer aandoet. De activiteit van ondernemer, die een nobele roeping is, gericht op welvaart en de verbetering van de wereld voor allen, kan een zeer vruchtbare methode zijn om de streek waarin de activiteiten plaatsvinden, een impuls te geven, vooral als men begrijpt dat het scheppen van arbeidsplaatsen een onontbeerlijk onderdeel is van de dienst aan het algemeen welzijn.