Het volk van God ‘gelooft, dat het wordt geleid door de Geest van de Heer die de gehele aarde vervult’. 2e Vaticaans Concilie, Constitutie, Over de Kerk in de wereld van deze tijd, Gaudium et Spes (7 dec 1965), 11 Het Tweede Vaticaans Concilie zei dat de Kerk zich daarom inspant om ‘in de gebeurtenissen, eisen en verlangens’ van deze tijd te onderkennen, wat daarin werkelijke tekenen zijn van de activiteit van de Geest. 2e Vaticaans Concilie, Constitutie, Over de Kerk in de wereld van deze tijd, Gaudium et Spes (7 dec 1965), 11 ‘De Kerk heeft te allen tijde de opdracht de tekenen des tijds te doorzoeken [signa temporum perscrutandi] en in het licht van het Evangelie te interpreteren. Op deze wijze kan zij dan, op een aan elke generatie aangepaste wijze, een antwoord geven op de voortdurende vragen van de mensen over de zin van het huidige en toekomstige leven en over de onderlinge verhouding daartussen. Men dient dus de wereld waarin wij leven en evenzeer haar verwachtingen, strevingen en haar dikwijls dramatisch karakter te onderkennen en te verstaan’. 2e Vaticaans Concilie, Constitutie, Over de Kerk in de wereld van deze tijd, Gaudium et Spes (7 dec 1965), 4

Omdat zij hun dagelijkse bestaan in geloof beleven, zien alle Christenen zich genoodzaakt de gebeurtenissen en de crisismomenten die zich tussen mensen voordoen, te duiden, en raken zij allemaal betrokken in gesprekken en discussies, waarbij onvermijdelijk het geloof ter sprake komt en een antwoord gewenst is. Heel de Kerk leeft als het ware op het grensvlak tussen het Evangelie en het leven van iedere dag en zo ook op de grens tussen verleden en toekomst, want de geschiedenis gaat voort. De Kerk is voortdurend in gesprek en in beweging en binnen die zo dynamisch betrokken gemeenschap van gedoopten hebben bisschoppen en theologen eigen verantwoordelijkheden, zoals het Concilie heeft aangegeven. ‘Het is de plicht van het gehele volk van God, vooral van de herders en theologen, om met de hulp van de Heilige Geest het gevarieerd spreken van onze tijd te beluisteren, te schiften en te interpreteren en er in het licht van het goddelijk woord een oordeel over te geven, opdat de geopenbaarde waarheid steeds dieper gevat, steeds beter ingezien en steeds meer aangepast naar voren kan worden gebracht’. 2e Vaticaans Concilie, Constitutie, Over de Kerk in de wereld van deze tijd, Gaudium et Spes (7 dec 1965), 44

Theologie heeft daarbij een eigen competentie en verantwoordelijkheid. Omdat zij voortdurend in gesprek is met de sociale, religieuze en culturele stromingen van de tijd en openstaat naar andere wetenschappen die met hun eigen methoden die ontwikkelingen bestuderen, kan theologie de gelovigen en het leergezag helpen om het belang in te schatten van ontwikkelingen, gebeurtenissen en trends in de menselijke geschiedenis en te onderscheiden en te duiden op welke manier de Geest daar doorheen wellicht spreekt tot de Kerk en de wereld.

De ‘tekenen van de tijd’ kunnen we omschrijven als die gebeurtenissen of fenomenen in de menselijke geschiedenis, die in zekere zin bepalend zijn voor een periode vanwege hun krachtige invloed of omvang, en die aangeven welke bijzondere noden en aspiraties leven bij de mensen van die tijd. Dat het Concilie de uitdrukking ‘tekenen van de tijd’ gebruikt, laat zien dat het de historiciteit volledig erkende, niet alleen van de wereld maar ook van de Kerk, die in de wereld is Vgl. Joh. 17, 11.15.18 ofschoon niet van de wereld. Vgl. Joh. 17, 14.16 Wat overal in de wereld gebeurt, ten goede of ten kwade, kan de Kerk nooit onverschillig zijn. De wereld is de plaats waarin de Kerk, in de voetsporen van Christus, het Evangelie verkondigt, getuigt van Gods rechtvaardigheid en barmhartigheid en deelneemt aan het drama van het menselijke leven.

De afgelopen eeuwen gaven grote sociale en culturele ontwikkelingen te zien. Te denken valt bijvoorbeeld aan de ontdekking van historiciteit, en aan bewegingen als de verlichting en de Franse Revolutie (met vrijheid, gelijkheid en broederschap als idealen), bewegingen voor emancipatie en vrouwenrechten, vrede en gerechtigheid, bevrijding en democratisering, en milieu. De ambivalentie van de menselijke geschiedenis heeft de Kerk er op sommige momenten in het verleden toe gebracht, overbezorgd te zijn over zulke bewegingen, er alleen bedreigingen in te zien voor de christelijke leer en het geloof, en de betekenis ervan over het hoofd te zien. Maar in die houding is langzaam verandering gekomen, dankzij de sensus fidei van het volk van God, de heldere waarneming van profetische individuele gelovigen, en de geduldige dialoog die theologen gevoerd hebben met de hen omringende culturen. Onder het licht van het Evangelie is er beter onderscheid gemaakt, er was meer bereidheid om te bezien hoe de Geest van God misschien iets te zeggen had door middel van zulke gebeurtenissen. Zorgvuldig onderscheid moet in elk geval gemaakt worden tussen elementen die met het Evangelie verenigbaar zijn en andere die ermee in strijd zijn, tussen positieve bijdragen en ideologische aspecten, maar wat tevoorschijn komt als een meer scherpzinnige waarneming van de wereld moet in ieder geval een diepere erkenning opleveren van Christus de Heer en het Evangelie Vgl. 2e Vaticaans Concilie, Constitutie, Over de Kerk in de wereld van deze tijd, Gaudium et Spes (7 dec 1965), 44, want Christus is de redder van de wereld.

Terwijl de algemene menselijke ontwikkeling baat heeft bij de activiteit van de Kerk, heeft de Kerk ook baat bij ‘de geschiedenis en ontwikkeling van de mensheid’. ‘De ervaring van voorbije eeuwen, de voortgang van de wetenschappen, de schatten die verborgen liggen in de verschillende vormen van menselijke cultuur waardoor de natuur van de mens zelf duidelijker aan het licht komt en nieuwe wegen voor de waarheid worden geopend, dat alles is ook ten voordele van de Kerk’. 2e Vaticaans Concilie, Constitutie, Over de Kerk in de wereld van deze tijd, Gaudium et Spes (7 dec 1965), 44 Het nauwgezette werken aan vruchtbare verbindingen met andere disciplines, wetenschappen en culturen, om zodoende dat licht te versterken en wegen te verbreden, is de eigen opdracht van theologen, en de theologische inspanning vindt een geweldig werkveld in het onderscheiden van de tekenen van de tijd, hoe complex de hermeneutische problemen er ook zijn. Het is te danken aan het werk van talrijke theologen dat Vaticanum II in samenhang met zijn eigen onderricht meerdere tekenen van de tijd kon aanwijzen. Vgl. 2e Vaticaans Concilie, Constitutie, Over de heilige liturgie, Sacrosanctum Concilium (4 dec 1963), 43 Vgl. 2e Vaticaans Concilie, Decreet, Over de oecumene, Unitatis Redintegratio (21 nov 1964), 4 Vgl. 2e Vaticaans Concilie, Verklaring, Over de godsdienstvrijheid - Het recht van de persoon en van de gemeenschappen op sociale en burgerlijke vrijheid in godsdienstige aangelegenheden, Dignitatis Humanae (7 dec 1965), 15 Vgl. 2e Vaticaans Concilie, Decreet, Over het lekenapostolaat, Apostolicam Actuositatem (18 nov 1965), 14 Vgl. 2e Vaticaans Concilie, Decreet, Over het leven en dienst van de priester, Presbyterorum Ordinis (7 dec 1965), 9

Overtuigd van Gods definitieve Woord in Jezus Christus, staan Christenen open om zijn stem te horen weerklinken in andere mensen, plaatsen en culturen. Vgl. Hand. 14, 15-17 Vgl. Hand. 17, 24-28 Vgl. Rom. 1, 19-20 Het Concilie drong erop aan dat de gelovigen ‘vertrouwd moeten zijn met hun nationale en godsdienstige tradities; met blijdschap en eerbied moeten zij de zaden van het Woord die daarin verborgen liggen aan het licht brengen’. 2e Vaticaans Concilie, Decreet, Over de missie-activiteit van de Kerk, Ad Gentes Divinitus (7 dec 1965), 11 Het leerde met name dat de katholieke Kerk niets verwerpt van datgene wat in niet-christelijke godsdiensten ‘waar en heilig’ is en waarvan de voorschriften en leerstellingen ‘niet zelden een straal weerspiegelen van die Waarheid welke alle mensen verlicht’. 2e Vaticaans Concilie, Verklaring, Over de houding van de Kerk tegenover niet-christelijke godsdiensten, Nostra Aetate (28 okt 1965), 2 Ook hier is het aan het licht brengen van zulke zaden en het aanwijzen van de lichtstralen met name de taak van theologen; zij hebben een belangrijke bijdrage te leveren in de interreligieuze dialoog.

Een criterium van katholieke theologie is dat ze in voortdurend gesprek is met de wereld. Ze helpt de Kerk de tekenen van de tijd te lezen, verlicht door het licht dat van de goddelijke openbaring komt, en dat te benutten voor haar leven en zending.