Msgr. Nikola Eterovic - 2 februari 2011
De nieuwe evangelisatie is dus een houding, een moedige stijl. Het is het vermogen van de kant van het christendom om de nieuwe scenario’s te interpreteren en te ontcijferen die deze laatste decennia zijn ontstaan in de geschiedenis van de mensen om hierbinnen een plaats te hebben en deze te veranderen in een plek van het getuigen en verkondigen van het Evangelie. Deze scenario’s zijn meermalen analytisch bepaald en beschreven; Vgl. H. Paus Johannes Paulus II, Encycliek, Over de blijvende geldigheid van de missie-opdracht, Redemptoris Missio (7 dec 1990), 37 het betreft maatschappelijke, economische, politieke, religieuze scenario’s.
Op de allereerste plaats dient er te worden gewezen op het maatschappelijke scenario dat op de achtergrond meespeelt. Wij leven in een tijdperk van een diepgaande secularisatie, dat het vermogen heeft verloren om te luisteren naar het woord van het Evangelie en het te begrijpen als een levende en levend makende boodschap. Op een bijzondere manier geworteld in de westerse wereld, de vrucht van maatschappelijke gebeurtenissen en bewegingen en wijzen van denken die op de geschiedenis en de identiteit ervan hun stempel hebben gedrukt, doet de secularisatie zich vandaag in onze culturen voor door middel van het positieve beeld van bevrijding, van de mogelijkheid zich het leven van de wereld en de mensheid voor te stellen zonder verwijzing naar transcendentie. In deze jaren heeft zij niet meer zozeer de openbare vorm van directe en felle uitingen tegen God, de godsdienst en het christendom, ook al hebben in sommige gevallen deze antichristelijke, antireligieuze en antiklerikale geluiden zich ook nog recent laten horen. Zij heeft veeleer een nederige toon aangeslagen die het deze culturele vorm mogelijk heeft gemaakt binnen te dringen in het dagelijkse leven van de mensen en een mentaliteit te ontwikkelen waarin God inderdaad geheel of gedeeltelijk afwezig is in het menselijk bestaan en bewustzijn. Op deze manier is het de secularisatie gelukt om het leven van de christenen en de kerkelijke gemeenschappen binnen te komen en zo intussen niet alleen maar een bedreiging van buiten voor de gelovigen te worden, maar ook een terrein waarmee men dagelijks wordt geconfronteerd. Vgl. Paus Benedictus XVI, Toespraak, Tot de deelnemers aan de plenaire vergadering van de Pauselijke Raad voor de Cultuur (8 mrt 2008), 2 Het zijn de uitingen van de zogenaamde cultuur van het relativisme. Bovendien zijn er ernstige antropologische implicaties aan de gang die de elementaire menselijke ervaring, zoals de relatie tussen man en vrouw, de betekenis de voortplanting en de dood ter discussie stellen.
De kenmerken van een geseculariseerde levensopvatting drukken hun stempel op het dagelijks gedrag van vele christenen, die vaak blijken te zijn beïnvloed, zo niet geconditioneerd, door de beeldcultuur met haar modellen en tegengestelde impulsen. De overheersende hedonistische en consumentistische mentaliteit leidt in hen tot een oppervlakkigheid en egocentrisme die men moeilijk kan bestrijden. De “dood van God”, die door zovele intellectuelen in de voorbije decennia werd aangekondigd, wijkt voor een onvruchtbare cultus van het individu. Het risico ook de fundamentele elementen van de grammatica van het geloof te verliezen is reëel, met als gevolg te vervallen tot een geestelijke atrofie en een leegte van het hart of in tegendeel tot vormen van een surrogaat van religieus lidmaatschap en vaag spiritualisme. In een dergelijk scenario verschijnt de nieuwe evangelisatie als een prikkel waaraan vermoeide en afgematte gemeenschappen behoefte hebben om opnieuw de vreugde te ontdekken van de christelijke ervaring, om opnieuw “de eerste liefde” (Openb. 2, 4), die verloren is gegaan, te vinden, om opnieuw de aard van de vrijheid in het zoeken naar de waarheid opnieuw te bevestigen.
Anderzijds maakt men in andere streken in de wereld een veelbelovende religieuze wedergeboorte mee. Zeer veel positieve aspecten van de herontdekking van God en het sacrale worden in veel religies verduisterd door verschijnselen van fundamentalisme dat niet zelden de religie manipuleert om geweld en zelfs terrorisme te rechtvaardigen. Het betreft een ernstig misbruik. “Men mag geen geweld gebruiken in de naam van God”. Paus Benedictus XVI, Toespraak, Tot de deelnemers aan de plenaire vergadering van de Pauselijke Raad voor de Cultuur (8 mrt 2008) Bovendien vormt het toenemen van sekten een voortdurende uitdaging.
Naast dit eerste culturele scenario kunnen wij wijzen op een tweede van meer maatschappelijke aard: het wijd verbreide verschijnsel van de migratie dat de mensen er steeds meer toe aanzet om hun land van oorsprong te verlaten en in een geürbaniseerde omgeving te leven, waarbij zij de etnische geografie van onze steden, naties en continenten veranderen. Hieruit vloeit een ontmoeting en vermenging van culturen voort die onze samenlevingen sinds eeuwen niet kenden. Er ontstaan vormen van contaminatie en afbrokkeling van fundamentele referentiepunten in het leven, van waarden waarvoor men zich opoffert, van de banden zelf waardoor het individu zijn identiteit vormt geeft en komt tot de zin van het leven. Het culturele resultaat van deze processen is een klimaat van uiterste onstabiliteit en “vloeibaarheid” waarbinnen steeds minder ruimte is voor grote tradities, inbegrepen de religieuze, en voor hun taak objectief vorm te geven aan de betekenis van de geschiedenis en de identiteit van het subject. Met dit maatschappelijk scenario houdt het verschijnsel verband dat globalisering wordt genoemd, een werkelijkheid die niet gemakkelijk te duiden is en die van de christenen heel wat werk van onderscheiding vraagt. Het kan als een negatief verschijnsel worden geïnterpreteerd, als over deze werkelijkheid een deterministische opvatting overheerst, die alleen maar verband houdt met de economische en productieve dimensie, het kan echter ook worden geïnterpreteerd als een ogenblik van groei, waarbij de mensheid nieuwe vormen van solidariteit en nieuwe wegen leert ontwikkelen om de ontwikkeling tot welzijn van allen samen te delen. Vgl. Paus Benedictus XVI, Encycliek, Liefde in Waarheid - Over de integrale ontwikkeling van de mens in liefde en waarheid, Caritas in Veritate (29 juni 2009), 42 De nieuwe evangelisatie maakt het ons in een dergelijk scenario mogelijk te leren dat missie niet meer een beweging is van noord naar zuid of van west naar oost, omdat men los moet komen van geografische grenzen. Vandaag is er missie op al de vijf continenten. Men moet de sectoren en de omgevingen leren kennen waaraan het geloof vreemd is, omdat zij het nooit hebben ontmoet en niet omdat zij zich ervan hebben verwijderd. Loskomen van grenzen wil zeggen energie hebben om de vraag naar God te stellen in al die processen van ontmoeting, vermenging, wederopbouw van maatschappelijke structuren die aan de gang zijn in elk locale context van ons.
Deze diepgaande vermenging van culturen is de achtergrond waartegen een derde scenario werkzaam is, dat steeds meer zijn stempel gaat drukken op het leven van de mensen en het collectieve bewustzijn en dit bepaalt. Het betreft de uitdaging van de kant van de communicatiemiddelen, die vandaag geweldige mogelijkheden bieden en één van de grote uitdagingen vormen voor de Kerk. Terwijl het scenario dat wij presenteren, aanvankelijk alleen karakteristiek was voor de geïndustrialiseerde wereld, is het vandaag in staat grote gedeelten van de ontwikkelingslanden te beïnvloeden. Er is geen plaats op de wereld die niet kan worden bereikt en derhalve niet onderhevig kan zijn aan de media- en de digitale cultuur die steeds meer de vorm krijgt van “plaats” van het openbare leven en de maatschappelijke ervaring. Het zich verspreiden van deze cultuur brengt ongetwijfeld weldaden met zich mee: een grotere toegang tot informatie, grotere mogelijkheden van kennis, uitwisseling, nieuwe vormen van solidariteit, van het vermogen om een cultuur op te bouwen met een steeds grotere mondiale dimensie door de waarden en de beste ontwikkelingen op het gebied van het denken en de menselijke wijze van uitdrukken tot het erfgoed van allen te maken. Deze mogelijkheden kunnen echter niet de risico’s verbergen die een buitensporige verspreiding van een dergelijke cultuur reeds met zich mee brengt. Er wordt een diepgaand egocentrisch concentreren op zichzelf en alleen de eigen behoeften zichtbaar. Een verheerlijking van de gevoelsdimensie in de vormgeving van maatschappelijke relaties en banden doet opgeld. Men heeft te maken met een verlies van de objectieve waarde van de ervaring van reflectie en denken, een ervaring die in veel gevallen puur wordt gereduceerd tot een plaats waar het eigen voelen wordt bevestigd. Er verspreidt zich een voortschrijdende vervreemding van de ethische en politieke dimensie van het leven, die het anders zijn reduceert tot een functionele rol van spiegel en toeschouwer van mijn handelen. Het eindpunt waarnaar deze risico’s kunnen leiden, is wat wordt genoemd de cultuur van het vluchtige, het onmiddellijke, de schijn, ofwel een maatschappij die niet in staat is tot herinnering en toekomst. In een dergelijke context vraagt de nieuwe evangelisatie aan de christenen deze “nieuwe areopagen” te bewonen en de instrumenten en wegen te vinden om ook op deze ultramoderne plaatsen het erfgoed van opvoeding en wijsheid te laten horen dat door de christelijke traditie wordt bewaakt. Vgl. H. Paus Johannes Paulus II, Encycliek, Over de blijvende geldigheid van de missie-opdracht, Redemptoris Missio (7 dec 1990), 37 Vgl. Paus Benedictus XVI, Boodschap, 44e Wereld Communicatie Dag, 16 mei 2010, Priester en pastoraat in een digitale wereld: nieuwe media ten dienste van het Woord (24 jan 2010)
Een vierde scenario dat met zijn veranderingen het evangeliseren van de Kerk kenmerkt, is het economische scenario. Ontelbare keren heeft het leergezag van de pausen het groeiende gebrek aan evenwicht tussen het noorden en het zuiden van de wereld betreffende de toegang tot de hulpbronnen en de verdeling ervan, evenals de schade aan de schepping, aan de kaak gesteld. De voortdurende economische crisis waarin wij ons bevinden, signaleert het probleem van het gebruik van materiële krachten, dat met moeite de regels vindt voor een wereldmarkt die in staat is bescherming te bieden aan een rechtvaardigere samenleving. Vgl. Paus Benedictus XVI, Encycliek, Liefde in Waarheid - Over de integrale ontwikkeling van de mens in liefde en waarheid, Caritas in Veritate (29 juni 2009), 42. ”Men heeft lange tijd gedacht dat de arme volken in een van tevoren vastgelegd ontwikkelingsstadium zouden moeten blijven en genoegen moeten nemen met de filantropie van de ontwikkelde volken. Tegen die mentaliteit heeft Paus Paulus VI in de Encycliek Populorum Progressio stelling genomen. Vandaag de dag zijn de ter beschikking staande materiële mogelijkheden om deze volken uit de armoede te redden potentieel groter dan vroeger, maar ze zijn voornamelijk in beslag genomen door de ontwikkelde volken zelf, die meer konden profiteren van het proces van de liberalisering van de mobiliteit van kapitaal en arbeidskracht. De wereldwijde uitbreiding van de welstand mag daarom niet door egoïstische, protectionistische en door individuele belangen geleide projecten worden afgeremd. De betrokkenheid van jonge industrielanden en ontwikkelingslanden maakt vandaag de dag een betere omgang met de crisis mogelijk. De bij het globaliseringproces behorende verandering brengt grote moeilijkheden en gevaren met zich mee, die alleen overwonnen kunnen worden als men zich bewust is van de antropologische en ethische geest, die uit de diepte de globalisering zelf in de richting van een solidaire humanisering leidt. Helaas wordt die geest dikwijls bedolven en onderdrukt door individualistisch en utilitaristisch gekleurde ethisch-culturele zienswijzen.” Ook al laat de dagelijkse communicatie via de media steeds minder ruimte over voor een interpretatie van deze problemen waarbij men uitgaat van de stem van de armen, men verwacht nog veel van de Kerken in termen van bewustmaking en concreet handelen.
Een vijfde scenario is dat van wetenschappelijk en technologisch onderzoek. Wij leven in een tijd die nog niet is bekomen van de verwondering die wordt teweeggebracht door de voortdurend nieuwe doeleinden die het onderzoek op deze terreinen heeft weten te bereiken. Wij allen kunnen in het dagelijkse leven de weldaden ervaren die door deze vooruitgang zijn gebracht. Wij zijn steeds meer afhankelijk van deze weldaden. Men loopt zo het risico dat wetenschap en technologie de nieuwe idolen van het heden worden. Het is gemakkelijk in een gedigitaliseerde en geglobaliseerde context van de wetenschap onze nieuwe godsdienst te maken, waaraan wij vragen betreffende de waarheid en de verwachtingen betreffende zingeving stellen, wetend dat wij alleen maar gedeeltelijke en ontoereikende antwoorden krijgen. Wij staan tegenover het opkomen van nieuwe vormen van gnosis, die de techniek als een vorm van wijsheid beschouwen, op zoek naar een magische inrichting van het leven die als weten en zingeving functioneert. Wij zijn getuigen van een ontstaan van nieuwe cultussen. Zij geven op therapeutische wijze een zin aan de religieuze praktijken die de mensen bereid zijn te beleven, door zich te structureren als een religie van welvaart en onmiddellijke bevrediging.
Een zesde scenario is tenslotte het politieke. Vanaf het Tweede Vaticaans Concilie tot op vandaag kunnen de opgetreden veranderingen terecht worden omschreven als opzienbarend. Met de crisis van de communistische ideologie is er een einde gekomen aan de verdeling van de westelijke wereld in twee blokken. Dat heeft de godsdienstvrijheid bevorderd en de mogelijkheid om de historische Kerken te reorganiseren. Het verschijnen op het wereldtoneel van nieuwe economische, politieke en religieuze acteurs, zoals de islamitische en de Aziatische wereld, heeft een nieuwe en volkomen onbekende situatie geschapen, rijk aan mogelijkheden, maar ook vol risico’s en nieuwe verleidingen van overheersing en macht. In dit scenario zijn inzet voor de vrede, ontwikkeling en bevrijding van de volken, verbetering van bestuur op mondiaal en nationaal niveau, het ontwikkelen van vormen van luisteren, samenleven, dialoog en samenwerking tussen de verschillende culturen en religies, het bewaken van de rechten van de mens en de volken, vooral van minderheden, het steunen van de zwaksten, de bescherming van de schepping en de inzet voor de toekomst van onze planeet zijn allemaal thema’s en sectoren die met in licht van het Evangelie dienen te worden verhelderd.
