Geliefde broeders en zusters,

Vanmorgen zou ik willen doorgaan met de overweging van Paus Benedictus XVI - Audiëntie
H. Bonaventura (2) - zijn denken en werken
(10 maart 2010) en met u andere aspecten van de leer van de heilige Bonaventura van Bagnoregio uitdiepen. Hij is een eminent theoloog, die verdient geplaatst te worden naast een andere grote denker van zijn tijd, de heilige Thomas van Aquino. Beiden hebben de mysteries van de Openbaring bestudeerd, waarbij zij de bekwaamheden van de menselijke rede naar waarde schatten, in die vruchtbare dialoog tussen geloof en rede die de christelijke Middeleeuwen kenmerkt, die zo een tijd werd van zeer groot intellectueel dynamisme, van geloof en kerkelijke vernieuwing, wat dikwijls onvoldoende beklemtoond wordt. Andere overeenkomsten brengen hen dichter bij elkaar: zowel Bonaventura, als Franciscaan en Thomas, als Dominicaan, behoorden tot de bedelordes die door hun spirituele frisheid - waaraan ik tijdens de vorige catecheses herinnerde – heel de Kerk in de XIIIe eeuw vernieuwden en vele gelovigen aantrokken. Beiden dienden de Kerk met toewijding, geestdrift en liefde, zodanig dat zij gezonden werden om deel te nemen aan het Oecumenisch Concilie van Lyon in 1274, het jaar waarin zij ook stierven: Thomas, toen hij zich naar Lyon begaf, Bonaventura tijdens het verloop van dit Concilie zelf. Op het Sint-Pietersplein staan de beelden van de twee heiligen ook parallel en precies aan het begin van de zuilengang, beginnend bij de voorgevel van de Vaticaanse basiliek: het ene staat aan de linker arm en het andere aan de rechter arm. Ondanks al deze aspecten kunnen wij bij de twee grote heiligen twee verschillende benaderingen in het filosofische en theologische onderzoek bemerken die zowel bij de ene als de andere de oorspronkelijkheid en diepgang van hun denken aantonen. Ik zou enkele van die verschillen voor de geest willen halen.

Een eerste verschil betreft het begrip theologie. De twee leraren vragen zich af of theologie een praktische of theoretische, speculatieve wetenschap is. De heilige Thomas overweegt twee mogelijke, aan elkaar tegengestelde antwoorden. Het eerste zegt: theologie is nadenken over het geloof en het doel van het geloof is dat de mens goed wordt en volgens Gods wil leeft. Het doel van de theologie zou dus moeten zijn, te leiden op de juiste, goede weg; bijgevolg is zij in feite een praktische wetenschap. De andere stelling zegt: theologie probeert God te kennen. Wij zijn Gods werk; God staat boven onze handelingen. God bewerkt in ons de goede daad. Het gaat in wezen dus niet om onze goede daad, maar om het kennen van God, niet om ons werk. De conclusie van de heilige Thomas is: theologie impliceert de twee aspecten: zij is theoretisch, zij probeert God steeds beter te kennen, en zij is praktisch: zij probeert ons leven op het goede te richten. Maar er is een primaat in het kennen: wij moeten vooreerst God kennen, daarna volgt de daad overeenkomstig God H. Thomas van Aquino, Summa Theologiae. Ia, q. 1, art. 4. Dit primaat van de kennis boven de praktijk is van betekenis voor de fundamentele oriëntatie van de heilige Thomas.

Het antwoord van de heilige Bonaventura is zeer gelijkaardig, maar de accenten zijn verschillend. De heilige Bonaventura kent dezelfde argumenten in de ene en de andere richting, zoals de heilige Thomas, maar om een antwoord te geven op de vraag of theologie een praktische of theoretische wetenschap is, maakt de heilige Bonaventura een drievoudig onderscheid – hij ziet het alternatief tussen theoretisch (primaat van de kennis) en praktisch (primaat van de beoefening), in een derde houding, die hij “sapiëntieel” noemt en beweert dat de wijsheid de twee aspecten omvat. Hij vervolgt: de wijsheid streeft naar contemplatie (als hoogste vorm van kennis) en heeft de bedoeling “ut boni fiamus” – dat wij goed worden, vooral dat: goed worden Vgl. H. Bonaventura, Breviloquium. Prologus, n. 5. En hij voegt erbij: “Het geloof is in de geest van die aard dat het genegenheid opwekt. Bijvoorbeeld: weten dat Christus “voor ons” gestorven is, blijft niet een weten, maar wordt noodzakelijk genegenheid, liefde” H. Bonaventura, In libros Sententiarum. Proemium, q. 3.

In dezelfde optiek situeert zich zijn verdediging van de theologie, namelijk het rationeel en methodisch nadenken over het geloof. De heilige Bonaventura maakt een lijst van meerdere argumenten tegen het feit om aan theologie te doen, misschien ook verspreid onder een deel van de Franciscaner broeders evenals in onze tijd: de rede zou het geloof uithollen, zij zou Gods woord geweld aandoen, wij moeten het woord van Gods beluisteren en niet ontleden Vgl. “Brief van de heilige Franciscus van Assisi aan de heilige Antonius van Padua”. Op deze argumenten tegen de theologie, die op de gevaren wijzen die inherent zijn aan de theologie, antwoordt de heilige: er bestaat een arrogante manier om aan theologie te doen, wanneer de hoogmoed van de rede die zich boven het woord van God plaatst. Maar ware theologie, het rationele werk van de ware en goede theologie, heeft een andere oorsprong, niet de hoogmoed van de rede. Wie liefheeft wil steeds beter kennen en zeker de geliefde; de ware theologie maakt geen gebruik van door hoogmoed gemotiveerde rede en onderzoek, “sed propter amorem eius cui assentiti” – “zij is gemotiveerd door de liefde van Hem aan wie zij zich gehecht heeft” H. Bonaventura, In libros Sententiarum. Proemium, n. 2, q. 2 en wil de geliefde beter kennen; dat is de fundamentele bedoeling van de theologie. Voor de heilige Bonaventura is het primaat van de liefde dus doorslaggevend.

Bijgevolg definiëren de heilige Thomas en de heilige Bonaventura de uiteindelijke bestemming van de mens, zijn totaal geluk, op een verschillende manier: voor de heilige Thomas is het hoogste doel waarop ons verlangen gericht is: God te zien. In dit simpele gebaar van God te zien, vinden alle problemen hun oplossing: wij zijn gelukkig, iets anders is niet nodig.

Voor de heilige Bonaventura is de uiteindelijke bestemming van de mens daarentegen: God lief te hebben, de ontmoeting en vereniging van Zijn liefde met de onze. Dat is voor hem de meest geschikte definitie van ons geluk.

In deze optiek zouden wij eveneens kunnen zeggen dat de hoogste categorie voor de heilige Thomas, de waarheid is, terwijl zij voor de heilige Bonaventura, het goede is. Het zou een vergissing zijn, in deze twee antwoorden een tegenstelling te zien. Voor alle twee, is de waarheid ook het goede en het goede eveneens de waarheid; God zien is liefhebben en liefhebben is zien. Het gaat om verschillende aspecten van een gezamenlijke fundamentele kijk. Deze twee aspecten hebben verschillende tradities en verschillende spiritualiteiten gevormd en hebben zo de vruchtbaarheid aangetoond van het geloof, één binnen de verscheidenheid van zijn expressies.

Laten we terugkeren tot de heilige Bonaventura. Het is evident dat het specifieke accent van zijn theologie, waarvan ik slechts één voorbeeld gegeven heb, zich laat verklaren vanuit het Franciscaanse charisma: de Poverello van Assisi had los van ieder intellectueel debat van zijn tijd, door heel zijn leven het primaat van de liefde getoond; hij was een levende en liefhebbende icoon van Christus en bracht zo de figuur van de Heer in zijn tijd aanwezig – hij heeft zijn tijdgenoten niet met woorden overtuigd, doch met zijn leven. In alle werken van de heilige Bonaventura, en precies ook in zijn wetenschappelijke werken, ziet en vindt men deze Franciscaanse inspiratie; dat wil zeggen men bemerkt dat zijn denken uitgaat van de ontmoeting met de Paus Benedictus XVI - Audiëntie
H. Franciscus van Assisi
(27 januari 2010). Maar om de concrete uitwerking van het thema “het primaat van de liefde” te begrijpen moeten wij ook een andere bron voor de geest houden: de geschriften van degene die men Paus Benedictus XVI - Audiëntie
Pseudo Dionysius de Areopagiet
71e catechese in deze reeks
(14 mei 2008) noemt, een Syrisch theoloog uit de VIe eeuw die zich schuilde achter het pseudoniem van Dionysius de Areopagiet, een naam die verwijst naar een figuur uit de Handelingen van de Apostelen Vgl. Hand. 17, 34 . Deze theoloog had een liturgische en mystieke theologie gecreëerd en had uitgebreid gesproken over de verschillende rangorden van de engelen. Zijn geschriften werden in de IXe eeuw in het Latijn vertaald; in de tijd van de heilige Bonaventura, we zijn in de XIIIe eeuw, was een nieuwe vertaling verschenen die de belangstelling van de heilige en andere theologen van zijn tijd opwekte. Twee zaken trokken bijzonder de aandacht van de heilige Bonaventura.

1. Paus Benedictus XVI - Audiëntie
   Pseudo Dionysius de Areopagiet
   71e catechese in deze reeks
   (14 mei 2008) spreekt over negen rangorden van engelen, waarvan hij de naam in de Schrift gevonden had en die hij vervolgens op een eigen manier had gerangschikt, van gewone engelen tot serafijnen. De heilige Bonaventura interpreteert deze rangorden van engelen als graden in de toenadering van het schepsel tot God. Zo kunnen zij de weg van de mens voorstellen, van de opstijging tot de gemeenschap met God. Voor de heilige Bonaventura is er geen twijfel: de heilige Paus Benedictus XVI - Audiëntie
   H. Franciscus van Assisi
   (27 januari 2010) behoorde tot de orde der serafijnen, tot het koor van de serafijnen; ’t is te zeggen hij was louter liefdesvuur. En zo zouden de Franciscanen moeten zijn. Maar de heilige Bonaventura wist goed dat deze laatste graad van nabijheid met God niet kan ingelast worden in een juridische orde, zij is echter altijd een persoonlijke gave van God. Daarom is de structuur van de Franciscaner orde bescheidener, realistischer maar zij moet de leden toch helpen steeds meer het serafijnse leven van zuivere liefde te benaderen. Ik heb Paus Benedictus XVI - Audiëntie
   H. Bonaventura (2) - zijn denken en werken
   (10 maart 2010) gesproken over deze synthese tussen nuchter realisme en evangelische radicaliteit in het denken en handelen van de heilige Bonaventura.

2. De heilige Bonaventura heeft in de geschriften van Paus Benedictus XVI - Audiëntie
   Pseudo Dionysius de Areopagiet
   71e catechese in deze reeks
   (14 mei 2008) echter een ander element gevonden dat voor hem nog belangrijker is. Terwijl voor de heilige Augustinus “intellectus” - zien met de rede en het hart - de laatste categorie van kennis is, gaat Pseudo-Dyonisius nog een beetje verder: in de opgang tot God kan men op een punt komen waar de rede niet meer ziet. Maar in de nacht van het verstand, ziet de liefde nog wel – zij ziet wat voor het verstand ontoegankelijk is. De liefde reikt verder dan het verstand, zij ziet meer, zij dringt dieper door in het mysterie van God. De heilige Bonaventura was gefascineerd door deze visie die aan zijn Franciscaanse spiritualiteit tegemoet kwam. Het is precies in de donkere nacht van het Kruis dat heel de grootheid verschijnt van de Goddelijke liefde; waar de rede niet meer ziet, ziet de liefde. De slotwoorden van de “H. Bonaventura
   Itinerarium Mentis in Deum
   De weg van de geest naar God ()” kunnen bij een oppervlakkige lezing de overdreven uitdrukking lijken van een inhoudsloze devotie; maar gelezen in het licht van de theologie van het Kruis van de heilige Bonaventura zijn zij een heldere en realistische uitdrukking van de Franciscaanse spiritualiteit: “Als ge vurig verlangt te weten hoe dat gebeurt (de opgang naar God), vraag het aan de genade, niet aan de leer; aan het verlangen, niet aan het verstand; aan de smeekbede, niet aan de studie van de letter; … niet aan het licht maar aan het vuur dat alles ontvlamt en in God vervoert” H. Bonaventura, De weg van de geest naar God, Itinerarium Mentis in Deum. VII, 6. Dat alles is niet anti-intellectueel noch antirationeel: dit veronderstelt de weg van de rede maar overstijgt ze in de liefde voor de gekruisigde Christus. Met deze omvorming van de mystiek van Paus Benedictus XVI - Audiëntie
   Pseudo Dionysius de Areopagiet
   71e catechese in deze reeks
   (14 mei 2008), plaatst de heilige Bonaventura zich aan het begin van een grote mystieke stroming die de menselijke geest zeer verheven en gezuiverd heeft: een hoogtepunt in de geschiedenis van de menselijke geest.

Deze theologie van het Kruis, ontstaan uit de ontmoeting tussen de theologie van Paus Benedictus XVI - Audiëntie
Pseudo Dionysius de Areopagiet
71e catechese in deze reeks
(14 mei 2008) en de Franciscaanse spiritualiteit, moet ons niet doen vergeten dat de heilige Bonaventura met de heilige Paus Benedictus XVI - Audiëntie
H. Franciscus van Assisi
(27 januari 2010) ook de liefde voor de schepping gemeen had, de vreugde om de schoonheid van Gods schepping. Ik citeer op dit punt een zin uit het eerste hoofdstuk van de “H. Bonaventura
Itinerarium Mentis in Deum
De weg van de geest naar God ()”: “Degene … die de veelvuldige pracht van de schepselen niet ziet, is blind; wie niet opleeft bij zo vele geluiden, is doof; wie voor al die wonderen God niet looft, is stom; wie bij zoveel tekenen niet meteen opstaat, is dom” H. Bonaventura, De weg van de geest naar God, Itinerarium Mentis in Deum. I, 15. Heel de schepping spreekt met luide stem van God, van de goede en mooie God; van zijn liefde.

Heel ons leven is voor de heilige Bonaventura dus een “weg”, een pelgrimstocht – een opgang naar God. Maar op eigen krachten alleen, kunnen we niet opstijgen tot Gods hoogten. God zelf moet ons helpen, moet ons naar omhoog trekken. Daarom is gebed noodzakelijk. Gebed – zo zegt de heilige – is de moeder en oorsprong van de verheffing – “sursum actio”, een handeling die ons opheft, zegt Bonaventura. Ik besluit daarom met het gebed waarmee zijn “H. Bonaventura
Itinerarium Mentis in Deum
De weg van de geest naar God ()” begint: “Laat ons bidden en tot de Heer onze God zeggen: “Leid mij, Heer, op Uw weg en ik zal in Uw waarheid gaan. Moge mijn hart zich verheugen in de vrees voor Uw Naam” H. Bonaventura, De weg van de geest naar God, Itinerarium Mentis in Deum. I,1.

Zie ook:

Na afloop van deze catechese deed de Paus nog een Paus Benedictus XVI - Audiëntie
Aankondiging van de Pastorale Brief aan de Katholieken van Ierland
Aansluitend op de catechese
(17 maart 2010), die verder los staat van deze catechese.