Door de mens zijn hoedanigheid van vrij persoon te openbaren, die is geroepen om in gemeenschap met God te treden, heeft het Evangelie van Jezus Christus een besef van de tot nu toe onvermoede diepten van de menselijke vrijheid gewekt.

Zo hebben het streven naar vrijheid en het verlangen naar bevrijding, die tot de voornaamste tekenen des tijds in de hedendaagse wereld behoren, hun eerste wortels in het christelijke erfgoed. Dit blijft ook waar daar waar ze afwijkende vormen aannemen en met de christelijke opvatting van de mens en zijn bestemming in strijd komen. Zonder deze verwijzing naar het Evangelie blijft de geschiedenis van de laatste eeuwen in het Westen onbegrijpelijk.

Vanaf het begin van de moderne tijd, in de Renaissance, dacht men, dat de terugkeer naar de oudheid wat de filosofie betreft en de natuurwetenschappen de mens in staat zou moeten stellen vrijheid van denken en handelen te verkrijgen, dank zij zijn kennis en beheersing van de natuurwetten.

Luther vatte anderzijds het plan op, uitgaande van zijn lezing van de heilige Paulus, voor de bevrijding van het juk van de wet te strijden, dat in zijn ogen werd vertegenwoordigd door de Kerk van zijn tijd.

Maar vooral in de eeuw van de Verlichting en tijdens de Franse revolutie klonk de roep om vrijheid in zijn volle kracht. Van toen af beschouwden velen de toekomstige geschiedenis als een niet te stuiten bevrijdingsproces, dat tot een tijd zou leiden waarin de mens, eindelijk geheel vrij, het geluk van deze aarde zou kunnen genieten.

In het perspectief van een dergelijke vooruitgangsideologie trachtte de mens meester van de natuur te worden. De slavernij waaraan hij tot dan toe onderworpen was geweest, berustte op onwetendheid en vooroordelen. Door de natuur haar geheimen te ontrukken, zou de mens haar in zijn dienst stellen. Op die manier was de verovering van de vrijheid het doel, dat door de ontwikkeling van de wetenschap en techniek werd nagestreefd. De geleverde inspanningen hebben tot opmerkelijke successen geleid. Hoewel de mens niet van natuurrampen is gevrijwaard, zijn talrijke bedreigingen van de natuur opgeheven. Voor een toenemend aantal individuen is de voeding gewaarborgd. De mogelijkheden van transport en handel bevorderen de uitwisseling van levensmiddelen, grondstoffen, arbeidskrachten en technische deskundigheid zodanig, dat men redelijkerwijs voor de mensen een waardig bestaan mag verwachten en zonder ellende.

De moderne bevrijdingsbeweging had zich een politiek en sociaal doel gesteld. Zij zou een eind moeten maken aan de overheersing van de ene mens door de ander en de gelijkheid en broederschap van alle mensen moeten bevorderen. Dat ook in dat opzicht positieve resultaten zijn bereikt, valt niet te ontkennen. De slavernij en wettige lijfeigenschap zijn afgeschaft. Het recht voor allen op cultuur heeft belangrijke vorderingen gemaakt. In talrijke landen erkent de wet de gelijkheid tussen man en vrouw, de deelneming van alle burgers aan de uitoefening van de politieke macht en gelijke rechten voor allen. Het racisme wordt afgewezen als in strijd met het recht en de gerechtigheid. De formulering van de rechten van de mens betekent een levendiger besef van de waardigheid van alle mensen. In vergelijking met de vroegere overheersingssystemen vallen de vrijheids- en gelijkheidsverklaringen niet te ontkennen.

Tenslotte en vooral moest de moderne bevrijdingsbeweging de mens de innerlijke vrijheid brengen in de vorm van vrijheid van denken en vrijheid van willen. Zij trachtte de mens te bevrijden van bijgeloof en oerangsten, die als evenzovele belemmeringen voor zijn ontwikkeling werden beschouwd. Ze nam zich voor hem de moed en durf bij te brengen om zijn verstand te gebruiken zonder zich door angst voor de grenzen van het onbekende te laten weerhouden. Zo ontwikkelde zich, vooral in de geschiedenis- en menswetenschappen, een nieuw begrip van de mens, dat hem moest helpen zichzelf beter te begrijpen voor wat zijn persoonlijke vorming betreft of de fundamentele voorwaarden tot gemeenschapsopbouw.

Maar of het nu gaat over de verovering van de natuur, de verworvenheden van het sociale en politieke leven of de heerschappij van de mens over zichzelf, zowel op individueel als collectief vlak, iedereen kan niet alleen vaststellen dat de bereikte vooruitgang lang niet overeenkomt met de aanvankelijke ambities, maar dat ook nieuwe gevaren, nieuwe soorten slavernij en nieuwe verschrikkingen zijn ontstaan juist toen de moderne bevrijdingsbeweging zich ontwikkelde. Dit betekent dus dat, vanaf haar begin, ernstige dubbelzinnigheden omtrent de betekenis van de vrijheid zelf deze beweging van binnenuit hebben aangetast.

Zo ging de mens, naar mate hij zich bevrijdde van de bedreigingen van de natuur, een toenemende angst ervaren voor zichzelf. Terwijl de techniek de natuur steeds meer onderwierp, riskeert zij de grondslagen van onze toekomst zelf te vernietigen, zodat de mensheid van vandaag de vijand van de komende generaties wordt. Wordt wellicht niet de vrijheid van de mensen van morgen vernietigd, wanneer de natuurkrachten met blind geweld volledig worden beteugeld? Welke krachten kunnen de mens beschermen tegen de slavernij, die uit zijn beheersing zelf voortvloeit? Er is een heel nieuwe inhoud van vrijheid en bevrijding nodig, welke een volkomen vernieuwd bevrijdingsproces vereist.

De bevrijdende kracht van de wetenschappelijke kennis krijgt gestalte in de grote technologische prestaties. Wie over de technologie beschikt, bezit macht over de aarde en de mensen. Daaruit zijn tot nu toe ongekende vormen van ongelijkheid ontstaan tussen hen die de kennis bezitten en de loutere gebruikers van de techniek. De nieuwe technologische macht is met de economische macht verbonden en draagt bij tot de concentratie ervan. Zo zijn er zowel binnen de volkeren als tussen de volkeren verhoudingen van afhankelijkheid ontstaan die in de loop van de laatste twintig jaar aanleiding tot nieuwe aanspraken op bevrijding zijn geworden. Hoe kan men verhinderen dat de technologische macht een onderdrukkende macht wordt voor groepen mensen of voor hele volkeren?

Op het gebied van de sociale en politieke verworvenheden hing een van de fundamentele dubbelzinnigheden van de vrijheidsopvattingen in de periode van de Verlichting samen met het feit, dat het subject van de vrijheid werd opgevat als een individu, dat zichzelf voldoende is en de bevrediging van zijn eigen belangen in het genieten van de aardse goederen ten doel heeft. De individualistische ideologie, welke door dit begrip van de mens werd geïnspireerd, bevorderde de ongelijke verdeling van de rijkdommen aan het begin van het industriële tijdperk dermate, dat de arbeiders zich zagen uitgesloten van de toegang tot de onontbeerlijke goederen, die zij hadden helpen produceren en waarop zij recht hadden. Daaruit zijn machtige bewegingen ontstaan ter bevrijding uit de ellende, die de industriële samenleving in stand hield. Christenen, zowel leken als herders, hebben niet nagelaten voor een billijke erkenning van de rechtmatige rechten van de arbeiders te strijden. Het leergezag van de kerk heeft herhaaldelijk zijn stem ter wille van deze kwestie verheven.

Maar meermalen hebben de rechtmatige aanspraken van de arbeidersbeweging tot nieuwe vormen van slavernij geleid, omdat zij werden ingegeven door opvattingen, die de transcendente roeping van de menselijke persoon afwezen en de mens een louter aards doel toekenden. Deze aanspraken waren in sommige gevallen op collectivistische projecten gericht, die wel even ernstige onrechtvaardigheden moesten veroorzaken als die ze hadden willen uitschakelen.

Zo heeft onze tijd totalitaire systemen en vormen van tirannie zien ontstaan, die in de tijd vóór de grote technische ontwikkeling niet mogelijk zouden zijn geweest. Enerzijds werd de technische perfectie aangewend voor volkerenmoorden. Anderzijds probeerden bepaalde minderheden door terroristische praktijken, welke de dood van zoveel onschuldigen veroorzaakt, hele naties in gijzeling te houden.

Vandaag kan de controle tot in het innerlijk van de individuen doordringen; en zelfs de vormen van afhankelijkheid, die door de radarsystemen worden geschapen, kunnen een mogelijke dreiging van onderdrukking vormen. Een valse bevrijding uit de vormen van dwang van de samenleving wordt gezocht in de vlucht in drugs, welke in heel de wereld veel jongeren tot zelfvernietiging brengt en hele gezinnen in leed en verdriet stort.

De erkenning van een rechtsorde als waarborg voor de betrekkingen binnen de grote familie van de volkeren wordt iedere dag zwakker. Wanneer het vertrouwen in het recht geen voldoende bescherming meer lijkt te bieden, worden veiligheid en vrede gezocht in een wederzijds dreigen, dat een gevaar wordt voor heel de mensheid. De krachten die de ontwikkeling van de vrijheid zouden moeten dienen, dienen nu tot het vergroten van de bedreigingen. De werktuigen van de dood, die vandaag tegen elkaar worden opgesteld, zijn in staat alle menselijk leven op aarde te vernietigen.

Tussen de naties die macht hebben en de naties die deze missen, zijn nieuwe verhoudingen van ongelijkheid en onderdrukking ontstaan. Het zoeken van het eigen belang lijkt regel te zijn voor de internationale betrekkingen, zonder dat het algemeen welzijn van de mensheid in aanmerking wordt genomen.

Het interne evenwicht van de arme landen is door de wapeninvoer verbroken, waardoor een factor van verdeeldheid wordt binnengevoerd, welke tot overheersing van de ene groep over de andere leidt. Welke krachten zouden het stelselmatig grijpen naar de wapenen kunnen uitbannen en het recht zijn gezag kunnen teruggeven?

Ten aanzien van de moderne beweging voor de innerlijke bevrijding van de mens moet worden vastgesteld, dat de heftige pogingen het denken en willen van hun beperkingen te bevrijden, ertoe hebben geleid te menen, dat de moraliteit als zodanig een onredelijke beperking vormt, welke de mens die werkelijk zijn eigen heer wil worden, moet overwinnen.

Voor velen zou veeleer nog God zelf de specifieke vervreemding van de mens zijn. Tussen de aanvaarding van God en de menselijke vrijheid zou een radicale tegenstrijdigheid bestaan: juist door het geloof in God af te wijzen zou de mens werkelijk vrij worden.

In verband met de ongelijkheid in de machtsverhoudingen zijn de emancipatiebewegingen ontstaan van de jonge, en over het algemeen ook arme naties die tot voor kort nog onder koloniale overheersing stonden. Maar al te dikwijls worden de mensen door gewetenloze regimes of tirannieën, die ongestraft de spot drijven met de rechten van de mens, in hun moeizaam verworven onafhankelijkheid bedrogen. De mensen die op die manier tot machteloosheid zijn gebracht, doen niets anders dan van bazen wisselen.

Dat neemt niet weg, dat een van de opvallende verschijnselen van onze tijd, op het vlak van hele continenten, het ontwaken van het bewustzijn van de mensen is, die, gebukt onder de last van een eeuwenlange ellende, naar een leven in waardigheid en gerechtigheid verlangen en bereid zijn voor hun eigen vrijheid te vechten.

Hier ligt de wortel van de tragedies, welke de moderne geschiedenis van de vrijheid begeleiden. Waarom kent deze geschiedenis ondanks de grote verworvenheden, die overigens altijd kwetsbaar blijven, zo'n herhaaldelijk terugvallen in de vervreemding en ziet zij nieuwe vormen van slavernij ontstaan? Waarom eindigen bevrijdingsbewegingen, die aanvankelijk enorme verwachtingen wekten, later in regimes waarvoor de vrijheid van de burgers, te beginnen met de eerste van deze vrijheden de godsdienstvrijheid, vijand nummer één vormt?

Wanneer de mens zich van de morele wet wil bevrijden en onafhankelijk van God wil worden, vernietigt hij zijn vrijheid in plaats van haar te verwerven. Door zich te onttrekken aan de maatstaf van de waarheid, valt hij ten prooi aan de willekeur; de broederlijke betrekkingen tussen de mensen worden opgeheven om plaats te maken voor terreur, haat en angst.

Besmet met dodelijke dwalingen over de situatie van de mens en zijn vrijheid, blijft de grote moderne bevrijdingsbeweging dubbelzinnig: zij is tegelijkertijd geladen van beloften van echte vrijheid en van dreigingen met dodelijke slavernij.